Abstrakt
Od 1.5.2004 r. zaczyna funkcjonować nowy system wspierania rodzin o niskich dochodach, osób niepełnosprawnych i starszych. Przewidziano dwa rodzaje świadczeń: zasiłek rodzinny wraz z dodatkami oraz świadczenia opiekuńcze. Zniesiono natomiast zasiłki wychowawcze, a także zlikwidowano Fundusz Alimentacyjny.
W niniejszym opracowaniu autorka szczegółowo opisze zmiany, jakie wprowadzono w świadczeniach rodzinnych.
Uwagi wstępne
Nowy system świadczeń rodzinnych wprowadziła ustawa z 28.11.2003 r.1. Akt ten jeszcze przed wejściem w życie był kilkakrotnie nowelizowany. Ostatnie zmiany zostały przewidziane w nowej ustawie o pomocy społecznej, ogłoszonej 15.4.2004 r.2, a więc zaledwie na 2 tygodnie przed wejściem w życie ustawy o świadczeniach rodzinnych. Z uwagi na wprowadzenie nowych definicji, zmian w zakresie przyznawania i wysokości świadczeń oraz terminów i procedur ich ustalania ta późna publikacja wywołała pewną dezorientację zarówno wśród beneficjentów świadczeń, jak i u stosujących ustawę organów administrujących. Nowela nie tylko zmusza podmioty zainteresowane do ponownej analizy przepisów, ale wymaga również dostosowania aktów wykonawczych, a konkretnie niektórych załączników zawierających wzory wniosków o ustalenie prawa do zasiłków.
System świadczeń rodzinnych
W aktualnym systemie wyróżnia się świadczenia rodzinne i opiekuńcze. Do pierwszej grupy należy zasiłek rodzinny i dodatki do niego, drugą grupę stanowią zasiłek i świadczenie pielęgnacyjne. Trzeba zaznaczyć, że powyższe świadczenia nie zależą od pozostawania uprawnionego w stosunku ubezpieczenia (z wyjątkiem dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie urlopu wychowawczego), ale są częścią systemu pomocy społecznej. Idea pomocy socjalnej odnosząca się do omawianych świadczeń wyraża się głównie we wsparciu rodziny znajdującej się w trudnej sytuacji materialnej, wychowującej dzieci uczęszczające do szkoły, w tym niepełnosprawne. Świadczenia finansowane są z budżetu państwa, a docelowo od 1.9.2006 r. ich wypłatą zajmie się gmina.
Kryteria, które brane są pod uwagę przy ustalaniu świadczeń rodzinnych, można podzielić na podmiotowe i przedmiotowe. Pierwsze dotyczą osób uprawnionych do świadczeń, drugie - warunków, jakie te osoby muszą spełnić. Z uwagi na różnorodność świadczeń rodzinnych każde z nich wymaga osobnego omówienia.
1. Uprawnieni do świadczeń rodzinnych
Wspólną i jednolitą regulację ustawa wprowadza odnośnie beneficjentów świadczeń. Mogą nimi być obywatele polscy, cudzoziemcy posiadający status uchodźcy lub zezwolenie na osiedlenie się w Polsce, jeżeli zamieszkują tu wraz z rodzinami, oraz obywatele państw członkowskich UE lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego (art. 1 ust. 2). Szczegółowe unormowanie kryterium podmiotowego i przedmiotowego jest zróżnicowane i dostosowane do rodzaju świadczenia.
2. Zasiłek rodzinny
Zasiłek rodzinny ma na celu częściowe pokrycie wydatków na utrzymanie dziecka. Zasiłek i dodatki do niego przysługują: rodzicom, jednemu z rodziców, opiekunowi prawnemu i faktycznemu dziecka, jak również osobie uczącej się (art. 4 ust. 2). Opiekunem faktycznym jest osoba rzeczywiście opiekująca się dzieckiem, która wystąpiła do Sądu Rodzinnego z wnioskiem o jego przysposobienie. Przyznanie prawa do świadczeń osobie uczącej się jest nowym unormowaniem. Musi to być osoba pełnoletnia, ucząca się, która nie pozostaje na utrzymaniu rodziców w związku z ich śmiercią lub zasądzeniem od nich alimentów. Osoby uprawnione pobierają zasiłek do ukończenia przez dziecko 18. roku życia lub nauki w szkole jednak nie dłużej niż do ukończenia 21 lat. Natomiast jeśli dziecko kontynuuje naukę w szkole, (również wyższej) i jest osobą o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności, to zasiłek przysługuje do ukończenia 24. roku życia. Prawa do omawianego świadczenia nie nabywa się, jeżeli dziecko pozostaje w związku małżeńskim, przebywa w rodzinie zastępczej lub w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie. Do instytucji takich należą m.in. domy pomocy społecznej, placówki opiekuńczo-wychowawcze, zakłady poprawcze i karne, szkoły wojskowe oraz wprowadzone ostatnią nowelą młodzieżowe ośrodki wychowawcze. Oprócz ww. zasadniczym kryterium ustalającym prawo do zasiłku rodzinnego i jego dodatków pozostaje dochód. Zasiłek z odpowiednimi dodatkami przysługuje uprawnionym, jeżeli miesięczny dochód netto na osobę w rodzinie nie przekroczy kwoty 504 zł lub 583 zł, gdy w rodzinie wychowuje się dziecko z orzeczonym umiarkowanym lub znacznym stopniem niepełnosprawności (art. 5 ust. 1, 2). W przypadku utrzymywania się rodziny z gospodarstwa rolnego przyjmuje się, że dochód z jednego hektara przeliczeniowego odpowiada 50% kwoty 504 zł, czyli 252 zł.
Aktualnie wysokość zasiłku rodzinnego związana jest z liczbą dzieci w rodzinie i wynosi: 43 zł na pierwsze i drugie dziecko, 53 zł na trzecie dziecko i 66 zł na czwarte i kolejne dziecko. Natomiast od 1.9.2005 r. wysokość zasiłku zależeć będzie od wieku dziecka. Rozwiązanie to uwzględnia wzrost pomocy państwa wraz z rosnącymi potrzebami dziecka. Na dziecko, które nie ukończyło 5 lat, będzie przysługiwał zasiłek w wysokości 44 zł, na dziecko powyżej 5, ale do ukończenia 18 lat zasiłek wyniesie 56 zł, zaś na osobę pomiędzy 18. a 24. rokiem życia - 65 zł. Ustawa zakłada stopniowe zwiększanie świadczeń rodzinnych oraz weryfikację kryteriów dochodowych. Ma to następować co 3 lata, począwszy od 1.9.2006 r.
Podmiotom uprawnionym do zasiłku rodzinnego przysługują jednorazowe lub okresowe dodatki związane z określoną sytuacją życiową. I tak wyróżniamy: [...]