Abstrakt

Dyrektywa z 12.6.1989 r., 89/381/ECE (dalej jako: dyrektywa ramowa)¹, ujednoliciła systemy prawne państw członkowskich w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia podczas pracy. Podstawowe znaczenie akcesji tych przepisów polega na nadaniu pracownikom pełnej podmiotowości w stosunkach pracy.

W niniejszym opracowaniu autor przedstawia proces wdrożenia unijnych postanowień w zakresie bhp do prawa polskiego z pokazaniem istoty tych zmian dla pojedynczego pracownika.

Wstęp

Analiza literatury dotyczącej wdrożenia dyrektyw unijnych w polskim prawie pracy² skłoniła mnie do wniosku, iż właściwie brak jest pozycji, w której wskazano by na istotę jakościową skutków naszej akcesji dla bezpieczeństwa i ochrony zdrowia indywidualnie pojmowanego pracownika³. Większość autorów, komentując dyrektywy unijne, wskazuje na zakres podmiotowy oraz przedmiotowy regulacji w aspekcie potrzeby przeniesienia postanowień prawa wspólnotowego do polskiego porządku prawnego. Ocena stopnia wdrożenia poszczególnych dyrektyw stanowi cząstkowy wgląd w dane zagadnienia, gdy tymczasem mnie zainteresował ogólny, horyzontalny charakter przemian naszych przepisów ochrony pracy, głównie pod kątem finalnego wejścia do UE, pokazujący jednak istotę tych zmian w praktyce dla pojedynczego pracownika. Postanowiłem spojrzeć na skutki wejścia Polski do UE jako na etap przemian szeroko pojętej ochrony pracy. W tym zakresie ważne znaczenie ma również Konstytucja RP, której pewne zasady istotnie rzutują na kształt przepisów niższej rangi. Wszystkie zagadnienia kreujące te skutki mają fundamentalny walor dla stosowania prawa i wymagają nowego spojrzenia na niektóre dotychczasowe poglądy literatury prawa pracy i orzecznictwa sądów. Rozważania niniejsze są przyczynkiem do dyskusji na ten temat.

Ochrona pracy

Ochrona pracy jako element niezbędnej regulacji stosunków społecznych zapoczątkowana została w pierwszej połowie XIX wieku w Anglii⁴. W Polsce odrodzonej obowiązywały początkowo przepisy byłych zaborców, inkorporowane do porządku prawnego. W dniu 16.3.1928 r. Prezydent Rzeczypospolitej wydał rozporządzenie o bhp⁵. Znaczenie przestrzegania regulacji ochronnych obowiązujących w procesie pracy dostrzeżone było niezwłocznie po uzyskaniu niepodległości, gdyż już 3.1.1919 r. uregulowano funkcjonowanie inspekcji pracy⁶. W związku z długotrwałym procesem unifikacji przepisów prawa obowiązujących na terenie byłych zaborów przepisy obce obowiązywały w Polsce odrodzonej jeszcze przez wiele lat⁷. Z tytułu naruszenia przepisów bhp pracownicy mieli możliwość dochodzenia od pracodawców odszkodowań na ogólnych zasadach przewidzianych w sprawach roszczeń ze stosunku pracy⁸. Po II wojnie światowej, w nowym ustroju, zmieniło się nastawienie do ochrony pracy. Wśród istotnych aktów prawnych trzeba wymienić rozporządzenie z 6.11.1946 r. w sprawie ogólnych przepisów bhp⁹ oraz ustawę z 30.4.1965 r. o bhp¹⁰. Kolejną regulacją był KP obowiązujący od 1.1.1975 r., kilkakrotnie istotnie zmieniany w sferze bhp, szczególnie nowelizacjami obowiązującymi od 2.6.1996 r. i od 1.1.2004 r.¹¹. W zakresie bhp nakładał on na pracodawców wiele obowiązków, których przestrzeganie gwarantowało państwo za pomocą aparatu administracyjnego, w tym związkowego¹². Pracownik, względem którego pracodawca nie wywiązał się z ciążących na nim obowiązków w zakresie bhp i skutkiem tego doszło do uszczerbku na zdrowiu, nie miał prawa dochodzenia roszczeń od pracodawcy na zasadach przewidzianych w KC¹³. Było to konsekwencją przedmiotowego traktowania pracowników w stosunkach pracy, co skutkowało tym, że praktycznie żadne z naruszeń przepisów bhp względem pracownika nie przekładało się na możliwość dochodzenia roszczeń odszkodowawczych od pracodawcy. Miarkowane odszkodowanie przysługujące na podstawie ustawy wypadkowej z 1975 r. nie wymagało stwierdzenia naruszeń przepisów bhp, lecz wynikało z samego faktu prowadzonej działalności. W doktrynie prawa pracy panował pogląd, iż obowiązki bhp nie należą do sfery treści stosunku pracy, lecz leżą poza nią, jako powinności względem państwa¹⁴. Obowiązkom wchodzącym w skład treści stosunku pracy na wypadek ich niewykonania przypisuje się możliwość dochodzenia roszczeń, natomiast pozostałe takich praw nie rodzą. Ten powszechnie akceptowany kierunek poglądów literatury i wykładni prawa istniał do 1990 r., kiedy to uchylono art. 40 ustawy wypadkowej z 1975 r. zabraniający dochodzenia roszczeń pozaustawowych z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej¹⁵. W kolejnym roku został zawarty w Brukseli układ ustanawiający stowarzyszenie Polski ze Wspólnotami Europejskimi¹⁶ i rozpoczął się etap intensywnych prac nowelizacyjnych, zmierzających do wdrożenia w KP podstawowych założeń wynikających z ramowej dyrektywy 89/391/EEC.

Wdrażanie dyrektywy ramowej

Zadaniem dyrektywy ramowej było ujednolicenie systemów prawnych państw członkowskich w sferze bezpieczeństwa i ochrony zdrowia podczas pracy, które w poszczególnych państwach znacznie się różniły, co mogło prowadzić do różnego poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia oraz pozwalało na konkurencję kosztem bezpieczeństwa i zdrowia. W preambule zwrócono uwagę m.in. na niżej wymienione zagadnienia:

• Pracownicy mogą być narażani na działanie niebezpiecznych czynników środowiska w miejscu pracy w czasie ich życia zawodowego.

• Państwa członkowskie są odpowiedzialne za poprawę bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników w swoich krajach, co przy okazji powinno chronić zdrowie i bezpieczeństwo innych osób.

• Zwiększanie bezpieczeństwa, doskonalenie higieny i ochrony zdrowia pracowników podczas pracy jest celem, który nie powinien być podporządkowany względom czysto ekonomicznym.

• Pracodawcy powinni orientować się w najnowszych postępach nauki i techniki dotyczących projektowania miejsc pracy z uwzględnieniem niebezpieczeństw, jakie mogą się pojawiać, oraz powinni informować przedstawicieli pracowników w celu zapewnienia wyższego poziomu ochrony zdrowia pracowników i ich bezpieczeństwa, a także możliwości indywidualnej oceny przez zainteresowanych stopnia tej ochrony¹⁷.

Dyrektywa ramowa nie usprawiedliwia jakiegokolwiek obniżenia poziomu ochrony osiągniętego w poszczególnych krajach, gdyż państwo członkowskie jest zobowiązane do stymulowania działań na rzecz warunków pracy w tym zakresie i ich ujednolicania z zachowaniem już osiągniętych wyników. Przesłanie to było podstawową wytyczną dokonywanych nowelizacji przepisów o ochronie pracy. W pracach legislacyjnych należało zatem zwracać uwagę, aby dotychczasowe postanowienia ochronne nie zostały pominięte, powodując obniżenie istniejącego w danym zakresie stopnia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Poszczególne instytucje ochronne musiały być oceniane odrębnie. Niedopuszczalna była ogólna ocena stopnia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, wynikająca ze znowelizowanych przepisów, ale konieczna była analiza porównawcza poszczególnych czynników składowych tej ochrony.

W związku ze zmianami ustrojowymi przewartościowaniu ulegał pogląd na pozycję pracowniczą w stosunku pracy, na co istotny wpływ miała [...]