Abstrakt

W systemie norm prawa wspólnotowego nie funkcjonuje jeden wspólny dla wszystkich państw członkowskich system zabezpieczenia społecznego, który określałby zasady obej­mowania ubezpieczeniem, rodzaje świadczeń z ubezpieczenia społecznego i ich wysokość oraz warunki, jakie należy spełnić, żeby te świadczenia otrzymać. Wręcz przeciwnie, każ­de państwo członkowskie posiada swój własny, wypracowany przez lata system.

W niniejszym opracowaniu autorka przedstawi generalne zasady obowiązujące w krajach UE – co po 1.5.2004 r. będzie dotyczyło także Polski – przy udzielaniu prawa do poszczególnych rodzajów świadczeń i reguły stosowane przy ich wypłacie.

Uwagi wprowadzające

Podstawowe znaczenie przy ustalaniu przedmiotowego zakresu koordynacji wspólnotowej w dziedzinie zabezpieczenia społecznego ma Rozporządzenie Rady Nr 1408/71 z 14.6.1971 r. dotyczące stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników, osób pracujących na własny rachunek oraz członków ich rodzin, przemieszczających się w granicach Wspólnoty¹ (dalej jako: rozporządzenie). Z jednej strony wylicza ono enumeratywnie, jakie świadczenia są objęte koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego, z drugiej zaś te, które pozostają poza jej zakresem.

Rozporządzenie stosuje się zarówno do powszech­nych, jak i szczególnych systemów ustawodawstwa krajo­wego, składkowych i nieskładkowych, a także do systemów dotyczących zobowiązań praco­dawcy lub armatora w zakresie wymienio­nych wyżej świadczeń poszczególnych działów zabezpieczenia społecznego.

Zgodnie z orzecznictwem TS rozgraniczenie między świadczeniami wyłączony­mi spod działania rozporządzenia i tymi, któ­re mu podlegają, spoczywa zasadniczo na elementach konstrukcyjnych tego świadczenia, zwłaszcza na celu fi­nalnym i warunkach nabycia, a nie na fakcie jego kwalifikacji przez ustawo­dawstwo krajowe jako świadczenie zabezpieczenia społecznego.

Taka interpretacja doprowadziła do włączenia w za­kres stosowania rozporządzenia specjalnych świadczeń o charakterze nieskładkowym, wypłacanych na pod­stawie odrębnych przepisów, które są przeznaczone na dodatkowe lub uzupełniające pokrycie typowych ryzyk ubezpieczeniowych bądź też służą wyłącznie zapewnieniu szczególnej ochrony osobom niepełno­sprawnym.

Świadczenia wyłączone z systemu zabezpieczenia społecznego

Rozporządzenie wyłącza z koordynacji sys­temów zabezpieczenia społecznego następujące systemy świadczeń:

1. Pomoc społeczna

W praktyce świadczenia pomocy społecz­nej są często trudne do rozgraniczenia od świadczeń z zabezpieczenia społecznego, dlatego w orzecznictwie TS ustalono, że jeżeli warunki do uzyskania określonego świadczenia są ustawowo defi­niowane, to uznaje się je za świadczenie z zabezpie­czenia społecznego, natomiast jeżeli jest ono przyznawane w sposób dyskrecjonalny, w relacji do potrzeb beneficjenta, to uznaje się je za świadczenie z pomocy społecznej.

2. Pomoc zdrowotna

Rozporządzenie nie obejmuje pomocy zdrowotnej, jaka udzielana jest każdemu pracownikowi według przepisów obowiązujących w państwie członkowskim, w którym jest on ubezpieczony. Trzeba jednak podkreślić, że pewne uprawnienia przyznane są w ramach świadczeń w razie choroby i macierzyń­stwa.

3. Świadczenia dla ofiar wojny i jej skutków

Są to świadczenia wprowadzone na rzecz wetera­nów dotkniętych niezdolnością do pracy, pozostającą w związku z wojną lub pobytem w obozie jenieckim, przyznane im w dowód narodowej wdzięczności za cier­pienia poniesione dla kraju.

4. Postanowienia układów zbiorowych i innych szczególnych postanowień

Z zakresu działania rozporządzenia wyłączone są postanowienia układów zbiorowych, obowiązujące lub przyszłe, niezależnie od tego, czy nadano im charakter obligatoryjny lub rozszerzono zakres ich stosowania.

Świadczenia w ramach systemu zabezpieczenia społecznego

Zakres przedmiotowy rozporządzenia jest materią bardzo szeroką, dlatego w niniejszym opracowaniu wskazane zostaną jedynie generalne zasady odnoszące się do poszczególnych rodzajów świadczeń.

1. Świadczenia z tytułu choroby i macierzyństwa

Postanowienia wspólnotowe nie określają bliżej, ja­kie świadczenia zaliczane są do tej grupy. Kwestię tę rozstrzygają kra­jowe systemy zabezpieczenia społecznego. Zasadą jednak jest, że możemy tutaj wyróżnić zarówno świadczenia rzeczowe (w naturze), jak i pieniężne.

a) Świadczenia rzeczowe

Na świadczenia te składają się: opieka medyczna i stomatologiczna, leki i hospitalizacja oraz bezpośrednie wypłaty mające na celu zwrot ich kosztów. Świadczenia rzeczowe udzielane są z re­guły według ustawodawstwa kraju zamieszkania lub pobytu. Niemniej jednak nie oznacza to, że osoby objęte wspólnotowymi przepisami o zabezpieczeniu społecznym mogą ich oczekiwać we wszystkich krajach bez jakichkolwiek ograniczeń. Zależne to będzie m.in. od okoliczności powodujących potrzebę udzielenia świadczeń zdrowot­nych, np.:

kiedy zainteresowany stale mieszka w innym państwie członkowskim niż państwo zatrudnienia albo przenosi swoje miejsce zamieszkania do innego państwa członkowskiego;

kiedy ubezpieczony z różnych powo­dów przebywa czasowo (np. turystycznie) na terytorium innego państwa członkowskiego, a potrzeba udzielenia pomocy zdrowotnej ma cechy nagłości;

kiedy zainteresowany, podlegający wyłącznie ubezpiecze­niu we własnym państwie, został upoważniony przez instytucję swego kraju do wyjazdu do innego pań­stwa członkowskiego w celu skorzystania tam z odpowiedniego do jego stanu zdrowia leczenia, którego udzielenie nie jest możliwe w pań­stwie, w którym jest ubezpieczony.

Przez świadczenia udzielane w nagłych przypad­kach należy rozumieć wszelką opiekę medyczną, ja­kiej wymaga stan zdrowia danej osoby. Jeżeli przebywa ona tymczasowo w innym kraju niż ten, w którym jest ubezpieczona, ma pra­wo do wszystkich świadczeń rzeczowych udzielanych w nagłych przypadkach, przy czym nie ma znaczenia, czy przebywa tam jako pracownik oddelego­wany do pracy za granicą, czy jako turysta lub emeryt.

Natomiast w przypadku, gdy dana osoba wyjeżdża do innego kraju, aby tam uzyskać opiekę zdrowot­ną, koszty tej opieki zostaną pokryte przez instytu­cję ubezpieczenia społecznego tylko wówczas, gdy uzyska ona uprzednie zezwolenie na odbycie tam leczenia. Koszty [...]