Abstrakt
Od 1.1.2004 r. obowiązuje ustawa z 14.11.2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw1, która w istotny sposób przekształciła szereg przepisów działu siódmego KP. Biorąc po uwagę liczbę tych zmian, nowelizacja nie jest znaczna, jednakże jakościowo powoduje bardzo istotne odstępstwa od stanu prawnego obowiązującego do 31.12.2003 r.
Uprawnienia urlopowe, obok problematyki czasu pracy, to zagadnienia, z którymi trzeba sobie jak najszybciej poradzić w zakresie praktycznych zasad stosowania przepisów, gdyż bieżąca działalność pracodawców wymaga klarownego rozumienia tych regulacji. Z tego powodu niniejszy artykuł jest próbą wykładniowego przyjrzenia się kwestiom wyłaniającym się na tle prawa urlopowego.
Prawo do pierwszego urlopu
Zmieniony art. 153 KP przewiduje odmienne od dotychczasowych reguły nabywania prawa do pierwszego urlopu wypoczynkowego. Przede wszystkim pominięto podstawową zasadę nabywania prawa do urlopu z upływem roku od rozpoczęcia pierwszej pracy. Aby lepiej zrozumieć ten przepis, należy rozłożyć jego treść na poszczególne elementy, gdyż wówczas łatwiej można przeprowadzić proces wykładniowy.
Zgodnie z art. 153 § 1 KP:
- pracownik podejmujący pracę po raz pierwszy
- w roku kalendarzowym, w którym podjął pracę,
- uzyskuje prawo do urlopu wraz z upływem każdego miesiąca,
- w wysokości 1/12 wymiaru urlopu przysługującego po przepracowanym roku.
Z konstrukcji artykułu wynika, że ustawodawca określa zasady nabywania prawa do urlopu przez pracownika, który uzyskuje je po raz pierwszy w swoim życiu zawodowym. W tym zakresie przepis odpowiada poprzedniej treści art. 153 KP, ale na tym podobieństwa się kończą. Dalej mamy już do czynienia z zupełnie nowymi uregulowaniami, dającymi pełną podstawę do twierdzenia, że ustawodawca dokonał istotnego wyłomu w zasadach prawa do urlopu. Przede wszystkim w obecnym stanie prawnym, chociaż urlop wypoczynkowy nadal jest świadczeniem corocznym, rozumianym w sposób kalendarzowy, bo na to wskazuje art. 152 w związku z art. 153 § 2 KP, to jednak ustawodawca zrezygnował z zasady nabywania prawa do urlopu z upływem roku pracy. Była to tak podstawowa zasada, że w literaturze nawet znawcy tego tematu nie wierzą, iż można odejść od takiego pojmowania kwestii nabycia prawa do urlopu2. Analizując jednak treść całego działu siódmego KP, można dojść do wniosku, że ustawodawca odstąpił od tej reguły, gdyż w żadnym przepisie nie nawiązuje do tego zagadnienia. Jedynym wyjątkiem jest art. 153 § 1 KP, w którym użyto sformułowania: „w wymiarze 1/12 wymiaru urlopu wypoczynkowego przysługującego mu po przepracowaniu roku”. E. Chmielek-Łubińska zastanawia się, czy użyty przez ustawodawcę zwrot może być rozumiany w zakresie odnoszącym się wyłącznie do wymiaru urlopu wypoczynkowego3. Uważam, że w sposób oczywisty tak właśnie jest. Trzeba rozważyć, w jakim celu został użyty w art. 153 § 1 KP właśnie ten zwrot, a nie np. „1/12 z 20 dni urlopu”. Wiadomo bowiem, że urlop za pierwszy w życiu miesiąc pracy zawsze sprowadzać się będzie do 1/12 z 20 dni, a nie 1/12 z 26 dni. Użyty zwrot jest jednak celowy, ponieważ w ten sposób daje możliwość poprawnego stosowania szczególnych przepisów urlopowych. Wymiar 1/12 z 20 dni zawsze będzie miał zastosowanie na warunkach kodeksowych. Jeżeli jednak uprawnienia urlopowe pracownika wynikają z przepisu szczególnego, to wówczas stosowany w sprawach w nim nieuregulowanych art. 153 § 1 KP może być poprawnie rozumiany jako 1/12 z 35 dni, np. w przypadku urlopu za pierwszy miesiąc pracy nauczyciela zatrudnionego w szkole, w której nie są przewidziane ferie szkolne4. Przy takiej konkluzji niewątpliwie odpada zarzut dokonania wykładni w sposób pozbawiający znaczenia prawnego określonych zwrotów użytych w art. 153 § 1 KP, co czyniłoby postawioną tezę wykładniową niedopuszczalną.
Wskazany sposób rozumienia tego przepisu sprawdza się także na przykładach praktycznych, które najlepiej weryfikują każde teoretyczne twierdzenie. I tak pracownik zatrudniony po raz pierwszy od 1.10.2004 r. nabędzie za październik 1/12 z 20 dni urlopu, za listopad i grudzień 2004 r. tak samo, natomiast 1.1.2005 r. będzie miał prawo do pełnego urlopu za 2005 r., ponieważ ustawodawca wyraźnie ogranicza urlop miesięczny cząstkowy do roku kalendarzowego, w którym pracownik rozpoczął pracę. W konsekwencji mechanizmem opisanym w art. 153 § 1 KP z punktu widzenia gramatycznego brzmienia przepisu nie może być już objęty następny rok kalendarzowy.
Dodatkowo wskazaną argumentację wzmacnia zamiar ustawodawcy dotyczący nowelizacji art. 153 KP z 1.1.2004 r. Wystarczy w tym celu sięgnąć do uzasadnienia projektu nowelizacji, by przekonać się, że zmiana tego przepisu zmierzała do tego, aby w przypadku podejmowania pracy po raz pierwszy pracownik otrzymywał urlop proporcjonalny do okresu zatrudnienia. Krytykowane były przypadki, kiedy to w razie podjęcia pracy np. 1 lutego danego roku pracownik przepracowywał 23 miesiące, mając prawo tylko do jednego urlopu. Ten ostatni argument nie ma oczywiście znaczenia przesądzającego, ponieważ największą wagę trzeba przypisać gramatycznej treści działu siódmego. Podkreślić więc należy, że urlop wypoczynkowy jako świadczenie coroczne utracił zasadniczo przymiot nabywania do niego prawa z upływem roku pracy.
Z systemowego punktu widzenia jest to rozwiązanie całkiem logiczne. Istniejące zasady zaliczania poprzedniego okresu pracy dla celów urlopowych mają obecnie znaczenie uniwersalne w każdej sytuacji zatrudnienia pracownika, nie wyłączając pracy w dodatkowym miejscu, toteż potrzeba istnienia instytucji nabywania prawa do urlopu z upływem roku pracy stała się oczywiście zbędna5.
Z uwagi na to, że do pracowników, którzy przed 1.1.2004 r. nie nabyli prawa do kolejnego urlopu, stosuje się do czasu nabycia prawa do kolejnego urlopu art. 153 KP w dotychczasowym brzmieniu6, pracownicy ci nabywają prawo do urlopu na zasadach obowiązujących do 31.12.2003 r. Oznacza to, że pracownik uzyskuje prawo do pierwszego urlopu z upływem 6 miesięcy pracy, w wymiarze połowy wymiaru urlopu przysługującego mu po przepracowaniu roku. Konstrukcja treści tego przepisu nie odpowiada jednak precyzyjnie na pytanie, kiedy pracownik powinien podjąć pierwszą pracę, aby miały do niego zastosowanie poprzednio obowiązujące przepisy. Ustawodawca stwierdził jedynie, że chodzi tutaj o przypadek nienabycia prawa do następnego urlopu. Nie jest to stwierdzenie jednoznaczne. Pojawia się bowiem konkretne pytanie, jak postąpić z pracownikiem, który podjął pracę po raz pierwszy np. 15.12.2003 r. Moim zdaniem [...]