Abstrakt

Tematem niniejszego opracowania jest przedstawienie drugiego rodzaju pracowniczej odpowiedzialności materialnej, czyli instytucji współodpowiedzialności za mienie łącznie powierzone pracownikom z obowiązkiem zwrotu lub wyliczenia się z niego. Omówiona zostanie treść i forma umowy dotycząca tego rodzaju odpowiedzialności odszkodowawczej.

Uwagi ogólne

Współczesna gospodarka rynkowa wymusza rozwój różnych form powierzania mienia pracodawcy poszczególnym pracownikom z obowiązkiem zwrotu lub wyliczenia się. Z tego względu w wielu gałęziach gospodarki, związanych zwłaszcza ze sprzedażą, produkcją, świadczeniem usług i przechowywaniem towarów, zachodzi potrzeba powierzania i oddzielnego rozliczania się z mienia pracodawcy poprzez umowy nie tylko o indywidualnej, ale także o wspólnej odpowiedzialności materialnej. Kwestie z tym związane regulują w miarę szczegółowo przepisy z art. 125 KP oraz przepisy znowelizowanego w 1996 r. rozporządzenia Rady Ministrów z 4.10.1974 r. w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie (dalej jako: OdpowWspólnaR)¹ zakotwiczonego w art. 126 KP, a także w określonym zakresie przepisy § 6 i nast. rozporządzenia Rady Ministrów z 10.10.1975 r.². Regulacja dotycząca przyjęcia wspólnej odpowiedzialności materialnej za mienie powierzone łącznie pracownikom z obowiązkiem rozliczenia się jest skomplikowana. Z jednej strony na pracodawcy nadal ciąży ryzyko związane z prowadzeniem zakładu pracy, a z drugiej strony istnieje jednak potencjalna groźba przerzucenia części tego ryzyka na poszczególnych pracowników. Stąd też ustawodawca przewidział szereg procedur, zawierających określone gwarancje, dotyczące interesów pracowników, którzy przyjęli wspólną odpowiedzialność za powierzone im mienie.

Przesłanki odpowiedzialności materialnej za mienie powierzone pracownikom

Podstawą gwarancji jest przede wszystkim zawarcie umowy przez pracodawcę z zainteresowanymi pracownikami o wspólnej odpowiedzialności materialnej, która w myśl przepisu z art. 125 § 1 KP powinna mieć, pod rygorem nieważności, formę pisemną (por. uchwałę SN z 18.4.1988 r. III PZP 62/87³). W związku z tym ewentualna zmiana w składzie pracowników, którzy przyjęli wspólną odpowiedzialność materialną za mienie pracodawcy, wymaga zawarcia nowej umowy o wspólnej odpowiedzialności. Skuteczność powstania wspólnej odpowiedzialności jest uwarunkowana pierwotnym powierzeniem (na podstawie inwentaryzacji) mienia pracodawcy (tj. towarów lub innych składników majątkowych) z obowiązkiem wyliczenia się, z reguły łącznie, wszystkim odpowiedzialnym pracownikom (por. art. 125 KP oraz § 8 i OdpowWspólnaR). Zarówno przedmiotowa regulacja, jak i oparte na niej orzecznictwo sądowe akcentują konieczność wzajemnego zaufania pracowników, na którym powinny opierać się postanowienia umowy o wspólnej odpowiedzialności materialnej oraz cały proces wdrażania tych postanowień w życie, ponieważ jego utrata może prowadzić nie tylko do odstąpienia przez strony od umowy o wspólnej odpowiedzialności, ale nawet do wypowiedzenia zmieniającego albo do rozwiązania umowy o pracę ze strony pracodawcy (por. m.in. wyrok SN z 4.6.1968 r. I PR 174/68⁴ oraz VII tezę uchwały SN z 27.6.1985 r. III PZP 10/85⁵). Należy pamiętać, że umowa o współodpowiedzialności materialnej, pomimo tego, że ściśle koresponduje z umową o pracę, to jednak ma charakter samoistny. Z jednej więc strony nie można zawrzeć umowy o wspólnej odpowiedzialności materialnej z takimi pracownikami, którzy nie pozostają w umownym stosunku pracy z danym pracodawcą, ale z drugiej strony nie zachodzi konieczność dokonania wypowiedzenia zmieniającego w sytuacji, gdy jedna ze stron odstępuje od umowy o wspólnej odpowiedzialności materialnej albo dochodzi do zmiany jej treści (por. art. 125 KP w zw. z art. 42 KP oraz § 11 i OdpowWspólnaR). Podobnie jak ma to miejsce przy umowach o indywidualnej odpowiedzialności materialnej za powierzone mienie pracodawcy z obowiązkiem zwrotu albo wyliczenia się, także pracownicy, którzy przyjęli wspólną odpowiedzialność za mienie powierzone im łącznie, odpowiadają na zasadzie winy, a nie ryzyka. Oznacza to, że w stosunku do każdego indywidualnie określonego pracownika, który podpisał taką umowę, muszą zaistnieć łącznie cztery przesłanki:

– bezprawność działania (zaniechanie), dotycząca niewyliczenia się z powierzonego mienia,

– szkoda w powierzonym mieniu,

– wina pracownika (co najmniej nieumyślna),

– normalny związek przyczynowy pomiędzy wspomnianą bezprawnością a powstałą szkodą w mieniu pracodawcy.

Ciężar dowodu, prowadzący do ewentualnej ekskulpacji danego pracownika za powstałą szkodę, spoczywa przede wszystkim na pracowniku (por. art. 125 w zw. z art. 124 KP).

Pracownicy ponoszący wspólną odpowiedzialność materialną odpowiadają w częściach określonych w umowie, a nie odpowiadają solidarnie. Jeżeli jednak zostanie ustalone, że niedobór w całości został spowodowany przez niektórych pracowników, to wówczas za całość tego niedoboru lub za określoną jego część odpowiadają wyłącznie sprawcy szkody. Ta wyłączna odpowiedzialność nie wyklucza jednak ich odpowiedzialności za resztę niedoboru wraz z pozostałymi pracownikami na zasadach odpowiedzialności wspólnej (por. § 1 i 6 OdpowWspólnaR w kontekście art. 125 § 2 KP oraz wyrok SN z 3.9.1984 r. IV PR 149/84⁶).

Łączne powierzenie mienia pracodawcy

W myśl § 1 i [...]