Abstrakt
Pracownicza odpowiedzialność materialna dotyczy odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za mienie pracodawcy powierzone pracownikom z obowiązkiem zwrotu lub wyliczenia się z niego. W pierwszej części niniejszego opracowania autor przedstawia treść i formę umowy, która odnosi się do instytucji odpowiedzialności odszkodowawczej pracownika związanej z mieniem indywidualnie powierzonym przez pracodawcę.
Uwagi wstępne
Rozwijająca się gospodarka rynkowa rzutuje także na instytucję pracowniczej odpowiedzialności materialnej. Dotyczy to zwłaszcza treści i formy umów o odpowiedzialności lub współodpowiedzialności za powierzone pracownikowi mienie pracodawcy z obowiązekiem zwrotu lub wyliczenia się. Współczesny rynek wiąże się bowiem ściśle z rozwojem organizacyjno-technicznym, przejawiającym się m.in. w nowoczesnej telekomunikacji, komputeryzacji, zastosowaniu Internetu, a także z powstawaniem i poszerzaniem sieci domów towarowych. Ma to również związek z ujawnianiem różnego rodzaju szkód i strat w mieniu pracodawców i to bez względu na sektor gospodarczy. Ponadto gospodarka rynkowa, jako przeciwieństwo uprzedniego ustroju nakazowo-rozdzielczego, pozwala na kształtowanie optymalnego modelu ustroju pracy w imię wolności działalności gospodarczej oraz poszerzania zakresu własności prywatnej (art. 20 Konstytucji RP). Model ten polega m.in. na odchodzeniu od drobiazgowego stanowienia prawa ustawowego przez parlament na rzecz prawa wewnątrzzakładowego w postaci układów zbiorowych pracy, regulaminów, statutów i wspieranego przy tym umownym stosunkiem pracy oraz różnego rodzaju umowami towarzyszącymi (np. umową o zakazie konkurencji oraz umowami o odpowiedzialności materialnej za powierzone mienie).
Reżim odpowiedzialności odszkodowawczej pracowników w dobie gospodarki rynkowej
W omawianym modelu mieści się współczesny reżim pracowniczej odpowiedzialności materialnej, który przez swój fakultatywny charakter pozwala na swobodę w ugodowym likwidowaniu szkód powstałych w mieniu pracodawców (art. 3, 119, 1211 i 122 KP). Na zakres tego reżimu należy spojrzeć z pozycji dwu kolidujących zasad konstytucyjnych, streszczających się w tym, że z jednej strony praca znajduje się pod szczególną ochroną Państwa, ale z drugiej strony Państwo chroni także swobodę w prowadzeniu działalności gospodarczej i rozwój kapitału w postaci własności prywatnej (art. 21–24 Konstytucji RP). W związku z tym pracownik, jako z reguły słabsza ekonomicznie osoba w stosunku pracy, na wielu płaszczyznach prawa pracy ma pozycję uprzywilejowaną, co jednak nie oznacza, aby w zakresie ochrony mienia pracodawcy nie można było wymagać od pracownika należytej sumienności i staranności (art. 10–18 w zw. z art. 100 i 114–127 KP). Innymi słowy, na tle wyodrębnionej z prawa cywilnego instytucji pracowniczej odpowiedzialności materialnej można mówić o jej elastyczności, dostosowanej do konkretnych warunków pracy u danego pracodawcy i to w kontekście zarówno ryzyka obciążającego pracodawcę z powodu prowadzenia działalności gospodarczej, jak i stopnia winy pracownika, odpowiedzialnego w większym lub mniejszym zakresie za mienie pracodawcy. Należy mieć przy tym na uwadze, że w znakomitej większości pracownicza odpowiedzialność materialna odnosi się do pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, gdyż przykładowo rzecz biorąc, umowa o wspólnej odpowiedzialności materialnej (art. 125 KP) ściśle koresponduje z umownym stosunkiem pracy (a nie stosunkiem pracy opartym na powołaniu albo mianowaniu). Reżim pracowniczej odpowiedzialności materialnej nie ma oczywiście zastosowania wobec zatrudnionych na podstawie umów cywilnoprawnych.
Mienie pracodawcy powierzone pracownikom
Należy zaakcentować, że już sam stosunek pracy przesądza o udostępnieniu pracownikom przez pracodawcę licznych składników majątkowych, poczynając od budynków i pomieszczeń, poprzez rzeczy ruchome w postaci mebli, maszyn i urządzeń, a na księgach, papierach wartościowych i pieniądzach kończąc (art. 551 KC). W zależności od wielkości danej firmy i poziomu skooperowania pracy wzrasta także stopień udostępniania pracownikom (oraz osobom trzecim) rozlicznych towarów, surowców i urządzeń, związanych zwłaszcza z zadaniami produkcyjnymi lub usługowymi zakładu pracy. I o ile budynki, duże maszyny czy podstawowe meble dostępne są zazwyczaj ogółowi pracowników, to małe wartościowe narzędzia, pieniądze, kosztowności, środki ochrony indywidualnej i odzieży ochronnej w zasadzie powierza się poszczególnym pracownikom, z obowiązkiem rozliczenia się i to na podstawie umowy o indywidualnej odpowiedzialności za powierzone mienie, względnie umowy o wspólnej odpowiedzialności za powierzone łącznie mienie. Wszelkie mienie pracodawcy narażone jest jednak na utratę, zniszczenie, uszkodzenie itp. Zapobiegliwy pracodawca może tak zorganizować proces pracy, aby jego mienie zostało optymalnie zabezpieczone, a w razie szkód wyrządzonych (zwłaszcza przez pracowników) poniesione straty zostały odpowiednio zrekompensowane lub przynajmniej zminimalizowane. Klucz w ograniczeniu szkód i zmniejszeniu ilości sporów sądowych w omawianym zakresie leży z pewnością nie tyle i nie tylko w spójnych i jasnych regulacjach prawnych, co także w lepszej organizacji pracy i skutecznym zabezpieczeniu mienia pracodawców.
Przesłanki odpowiedzialności materialnej pracowników
Współczesne ustawodawstwa europejskie w podobny sposób jak polski kodeks pracy regulują zagadnienia dotyczące pracowniczej odpowiedzialności materialnej, „odcinając” się tym samym od zasad obowiązujących w prawie cywilnym, które z reguły hołdują tzw. pełnemu odszkodowaniu za wyrządzoną szkodę. Rzecz bowiem w tym, że zasada pełnego odszkodowania (art. 361 §2 KC w zw. z art. 117–119 KP) nie jest możliwa do przyjęcia w całości w prawie pracy, jeśli się zważy, że pracownik wykonujący w sposób staranny i sumienny swoje obowiązki może wskutek chwilowej nieuwagi wyrządzić pracodawcy znaczną szkodę. I jakkolwiek materialna odpowiedzialność pracownika oparta jest na winie (art. 114 KP), a nie, przykładowo rzecz biorąc, na ryzyku czy słuszności (art. 117 §2 KP w zw. z art. 428 i 435 KC), to i tak trudno byłoby się pogodzić w każdym przypadku z pełną rekompensatą szkody wyrządzonej nieumyślnie przez pracownika w sytuacji, gdy wysokość takiego odszkodowania byłaby niewspółmierna do jego wynagrodzenia za pracę. Zresztą zasada ochrony wynagrodzenia za pracę (art. 13, 78 i 84 KP) także przemawia za ograniczonym, a nie pełnym odszkodowaniem w omawianym zakresie, określonym ustawowo do odpowiedniej wysokości poborów (art. 119 KP). Nie oznacza to jednak, że obowiązek pełnego odszkodowania w każdej sytuacji faktyczno-prawnej może być krzywdzący dla pracownika. Jeśli bowiem pracownik w sposób umyślny wyrządził szkodę, albo szkoda z winy nieumyślnej pracownika powstała w mieniu powierzonym mu do rozliczenia się, to oczywiście w rachubę wchodzi zasada pełnego odszkodowania (art. 122 i 124 KP). Koresponduje to ściśle ze znanymi wartościami społeczno-gospodarczymi, jakimi są: [...]