Abstrakt

Gwałtowny rozwój rynku finansowych instrumentów pochodnych w ostatnich latach pociągnął za sobą wiele praktycznych problemów i wątpliwości, w tym również na gruncie prawa podatkowego. W niniejszym artykule przedstawione zostaną główne problemy dotyczące kwestii zaliczenia wydatków związanych z nabyciem tych instrumentów do kosztów podatkowych na gruncie podatku dochodowego od osób prawnych, szczególnie zaś w odniesieniu do tzw. nierzeczywistych instrumentów pochodnych.

Pojęcie instrumentów finansowych i instrumentów pochodnych

W polskim systemie prawnym istnieje kilka definicji instrumentów finansowych, często różniących się w sposób znaczący. Definicję taką na przykład zawarto w art. 2 ustawy z 29.7.2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (dalej: InstrumentObrFinU)¹. Definicja ta ma charakter wyliczenia instrumentów mieszczących się w zakresie tego pojęcia. Zaliczono do nich papiery wartościowe oraz wiele innych instrumentów, w tym opcje i kontrakty terminowe oraz instrumenty rynku pieniężnego. Pewne wątpliwości budzi kilkukrotnie użyte przez ustawodawcę pojęcie „inne instrumenty pochodne”. Co prawda określeniu temu towarzyszy wskazanie cech charakterystycznych tychże instrumentów, jednak nie rozwiewa to wszystkich wątpliwości towarzyszących próbom określenia zakresu tego terminu.

Z kolei ustawa z 27.5.2004 r. o funduszach inwestycyjnych² zawiera definicję instrumentów pochodnych. Zgodnie z art. 2 pkt 18 przez to pojęcie rozumie się prawa majątkowe, których cena rynkowa zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny bądź wartości papierów wartościowych, o których mowa w art. 3 pkt 1 lit. a) InstrumentObrFinU, oraz inne prawa majątkowe, których cena rynkowa bezpośrednio lub pośrednio zależy od kształtowania się ceny rynkowej walut obcych czy też od zmiany wysokości stóp procentowych. Definicja ta ma rozległy charakter, ponieważ jednak przy tym odwołuje się do definicji instrumentów pochodnych, wydaje się w jeszcze większym stopniu niejasna.

Nietypową definicję instrumentów finansowych zawarto w ustawie z 24.9.1994 r. o rachunkowości (dalej: RachU)³. Zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 23 przez to pojęcie rozumie się kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego albo instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron, pod warunkiem że z kontraktu zawartego między dwiema lub więcej stronami jednoznacznie wynikają skutki gospodarcze, bez względu na to, czy wykonanie praw lub zobowiązań wynikających z kontraktu ma charakter bezwarunkowy czy warunkowy. Definicja ta ma bardzo szeroki charakter, a do dokonania jej interpretacji konieczne jest przeanalizowanie wielu innych przepisów RachU. W dalszej części wspomnianego przepisu zawarto kilka wyłączeń ograniczających zakres definicji instrumentów finansowych. Warto zwrócić uwagę na przepis art. 3 ust. 1 pkt 23 lit. c), który z kategorii instrumentów finansowych wyłącza umowy o przeniesienie praw z papierów wartościowych w okresie pomiędzy terminem zawarcia i rozliczenia transakcji, gdy wykonanie tych umów wymaga wydania papierów wartościowych w określonym terminie. Widoczna jest różnica pomiędzy zakresami pojęcia instrumentu finansowego w RachU i innych aktach prawnych.

Definicje instrumentów finansowych i instrumentów pochodnych funkcjonują również w innych aktach prawnych i wydaje się, że nie ma potrzeby przytaczać ich wszystkich; zasygnalizowano jedynie, jak bardzo rozbieżne może być rozumienie tego pojęcia. Na gruncie podatku dochodowego od osób prawnych operuje się definicją pochodnych instrumentów finansowych, której znaczenie w związku z dokonywaną w niniejszym artykule analizą jest kluczowe. Zgodnie z art. 16 ust. 1b ustawy z 15.2.1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (dalej: PDOPrU)⁴ przez to pojęcie rozumie się prawa majątkowe, których cena zależy bezpośrednio lub pośrednio od ceny towarów, walut obcych, waluty polskiej, złota dewizowego, platyny dewizowej lub papierów wartościowych albo od wysokości stóp procentowych lub indeksów, a w szczególności opcje i kontrakty terminowe. Przepis ten został wprowadzony ustawą z 9.6.2000 r. o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych (dalej: ustawa o zmianie PDOPrU z 9.6.2000 r.)⁵, w której uregulowano kwestię ukosztowienia wydatków związanych z nabyciem instrumentów pochodnych. Podobnie jak uprzednio wskazane definicje, również wyżej wymieniona nie rozwiewa wszystkich wątpliwości. Tym bardziej dziwi fakt, że art. 16 ust. 1b PDOPrU nie uległ od czasu jego wprowadzenia żadnym zmianom. Między innymi stąd biorą się rozbieżności w rozumieniu pojęcia instrumentu pochodnego w polskim systemie prawnym. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na słuszny, jak się wydaje, pogląd wyrażony w doktrynie, zgodnie z którym definiując dany instrument finansowy, prawnik musi posługiwać się zasadami, kryteriami i definicjami języka ekonomii i finansów⁶. Dlatego też w nauce prawa można spotkać się z pojęciem derywatu uważanym za synonim pochodnego instrumentu finansowego⁷. Uwagi te znajdą zastosowanie przy dokonywaniu analizy problematyki dotyczącej ewentualnego zaliczenia do kosztów uzyskania przychodu wydatków związanych z nabyciem instrumentów finansowych.

Wątpliwości na gruncie PDOPrU

Jedynym przepisem PDOPrU, który odnosi się bezpośrednio do kwestii zaliczenia do kosztów wydatków związanych z nabyciem pochodnych instrumentów finansowych, jest art. 16 ust. 1 pkt 8b. Został on wprowadzony wspomnianą ustawą o zmianie PDOPrU z 9.6.2000 r. W późniejszym okresie dokonano jego modyfikacji, jednakże nie wpłynęła ona zasadniczo na jego treść i rolę pełnioną na gruncie PDOPr. W obecnej formie przepis ten odracza moment zaliczenia wydatków do kosztów podatkowych do czasu realizacji praw wynikających z tych instrumentów albo rezygnacji z realizacji praw wynikających z tych instrumentów bądź też ich odpłatnego zbycia – o ile wydatki te, stosownie do art. 16g ust. 3 i 4, nie powiększają wartości początkowej środka trwałego oraz wartości niematerialnych i prawnych. Oznacza to, że wydatki takie można zaliczyć do kosztów, jednak dopiero z chwilą realizacji praw, które z nich wynikają, lub rezygnacji z tychże praw bądź też ich odpłatnego zbycia. Wskazane w przytoczonym przepisie wyłączenie z kategorii kosztów wydatków powiększających wartość środka trwałego oraz wartości niematerialnych i prawnych nie wyłącza całkowicie możliwości ich ukosztowienia. Przeciwnie – podatnik będzie mógł zaliczyć te wydatki do kosztów poprzez dokonywanie odpisów amortyzacyjnych.

Przepis art. 16 ust. 1 pkt 8b PDOPrU należy interpretować [...]