Abstrakt

W artykule poddano analizie regulację odnoszącą się wprost do metody kalkulacji tej części odsetek od pożyczek udzielonych przez spółkę będącą udziałowcem (akcjonariuszem) dłużnika lub przez jego spółkę siostrę, która nie może stanowić kosztu, oraz starano się ocenić, czy brzmienie przepisu uzasadnia konkluzję, iż uregulowanie niedostatecznej kapitalizacji jest niezgodne z Konstytucją RP.

Wprowadzenie

Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych (dalej: PDOPrU)¹ przewiduje ograniczenia w zakresie możliwości zaliczenia do kosztów uzyskania przychodów odsetek od pożyczek udzielonych przez spółkę będącą udziałowcem (akcjonariuszem) dłużnika lub przez jego spółkę siostrę. Wskazane ograniczenie, określane potocznie mianem niedostatecznej kapitalizacji, opiera się na normie obowiązującej już od 1.1.1999 r., regulowanej przez art. 16 ust. 1 pkt 60 i 61 oraz ust. 6–7b PDOPrU. Ponad 11-letni okres obowiązywania przepisów kształtujących rzeczone ograniczenie nie spowodował jednak wyeliminowania wątpliwości związanych z ich interpretacją. Co więcej, zmieniające się stanowiska prezentowane przez organy podatkowe oraz doktrynę prowadzą do coraz większych rozbieżności w odczytywaniu przepisów przez podatników.

Pomijając rozważania dotyczące licznych kwestii wątpliwych związanych z przepisami o niedostatecznej kapitalizacji, w niniejszym artykule chciałbym poddać analizie regulację odnoszącą się wprost do metody kalkulacji tej części odsetek, która nie może stanowić kosztu, oraz ocenić, czy brzmienie przepisu uzasadnia konkluzję, iż uregulowanie niedostatecznej kapitalizacji jest niezgodne z Konstytucją RP. Wniosek taki może bowiem wynikać z faktu, że niektóre próby literalnego odczytania przepisu, które prezentuję poniżej, wydają się prowadzić do konkluzji, iż nie jest możliwe zaistnienie w praktyce sytuacji, w której wystąpi ograniczenie odliczalności odsetek. Alternatywna interpretacja przepisu prowadzi z kolei do uznania, iż część przepisu jest kompletnie bezużyteczna na potrzeby jego zastosowania, narażając na uszczerbek ocenę działań racjonalnego ustawodawcy. Istnieją w końcu inne sposoby odczytywania wskazanych restrykcji w kształtowaniu kwoty kosztów podatkowych, które są prezentowane przez organy podatkowe oraz część doktryny. Te ostatnie bardziej jednak odpowiadają pewnej przyjętej wizji samej instytucji niedostatecznej kapitalizacji niż zawartym w przepisie sformułowaniom i jego dosłownemu brzmieniu².

Definicja „niedostatecznej kapitalizacji”

Wprowadzenie przepisów o niedostatecznej kapitalizacji wynikało z chęci zapobieżenia przez ustawodawcę tzw. zwrotnemu finansowaniu spółki przez znaczących udziałowców³, a w konsekwencji, wyeliminowania sytuacji, w której często głównym celem finansowania za pomocą długu jest obniżenie zobowiązania podatkowego dłużnika⁴. Tym samym ustawodawca wprowadził mechanizm mający na celu ograniczenie możliwości zaliczenia do kosztów uzyskania przychodów odsetek związanych z takim finansowaniem, o ile jest ono dokonywane przez udziałowca (akcjonariusza) lub spółkę, w której udziały (akcje) posiada ten sam podmiot⁵.

Zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 60 PDOPrU, nie zalicza się do kosztów uzyskania przychodów odsetek od pożyczek (kredytów) udzielonych spółce przez jej udziałowca (akcjonariusza) posiadającego nie mniej niż 25% udziałów (akcji) tej spółki albo udziałowców (akcjonariuszy) posiadających łącznie nie mniej niż 25% udziałów (akcji) tej spółki, jeżeli wartość zadłużenia spółki wobec udziałowców (akcjonariuszy) tej spółki posiadających co najmniej 25% udziałów (akcji) i wobec innych podmiotów posiadających co najmniej 25% udziałów w kapitale takiego udziałowca (akcjonariusza) osiągnie łącznie trzykrotność wartości kapitału zakładowego spółki – w części, w jakiej pożyczka (kredyt) przekracza tę wartość zadłużenia, określoną na dzień zapłaty odsetek. Podobne sformułowanie zawarte zostało w punkcie dotyczącym pożyczek udzielanych przez spółki siostry. Mianowicie, nie zalicza się do kosztów odsetek od pożyczek (kredytów) udzielonych przez spółkę innej spółce, jeżeli w obu tych podmiotach ten sam udziałowiec (akcjonariusz) posiada nie mniej niż po 25% udziałów (akcji), a wartość zadłużenia spółki otrzymującej pożyczkę (kredyt) wobec udziałowców (akcjonariuszy) tej spółki posiadających co najmniej 25% jej udziałów (akcji) i wobec innych podmiotów posiadających co najmniej 25% udziałów w kapitale tych udziałowców (akcjonariuszy) oraz wobec spółki udzielającej pożyczki (kredytu) osiągnie łącznie trzykrotność wartości kapitału zakładowego spółki – w części, w jakiej pożyczka (kredyt) przekracza tę wartość zadłużenia, określoną na dzień zapłaty odsetek.

Zważywszy na wskazane brzmienie przepisu, warunki konieczne do zastosowania ograniczenia w odliczalności odsetek są raczej precyzyjne:

- odsetki dotyczą wyłącznie pożyczki udzielonej przez podmiot kwalifikowany (tj. podmiot/-y posiadający/-a co najmniej 25% udziałów/akcji⁶ w kapitale pożyczkobiorcy lub w którym to podmiocie oraz u pożyczkobiorcy ten sam udziałowiec (akcjonariusz) posiada nie mniej niż 25% udziałów lub akcji),

- całościowe zadłużenie pożyczkobiorcy (obejmujące także pożyczkę⁷) wobec jej bezpośrednich i niektórych pośrednich udziałowców (akcjonariuszy) osiągnie łącznie trzykrotność wartości kapitału zakładowego pożyczkobiorcy. Grupa podmiotów, wobec których jest ustalane całościowe zadłużenie pożyczkobiorcy, obejmuje podmioty, które są z nim powiązane zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio. Jest ona więc szersza niż grupa, której powiązania kapitałowe pozwalają na uznanie, że mamy do czynienia z podmiotem kwalifikowanym.

Spełnienie tych warunków nie daje jednak jeszcze odpowiedzi na pytanie, jaka część odsetek związanych z pożyczką od podmiotu kwalifikowanego nie będzie stanowiła kosztu uzyskania przychodów dla dłużnika. Odpowiedź na to pytanie znajduje się w dalszej części przepisu. Mianowicie ustawodawca wprowadza wyłączenie „kosztowości” odsetek w stosunku do tej ich części, w jakiej pożyczka (kredyt) przekracza tę wartość zadłużenia, określoną na dzień zapłaty odsetek.

Jak się wydaje, wskazana część przepisu sprawia trudności w „odkodowaniu” przekazu ustawodawcy dla większości osób posiadających przynajmniej przeciętną zdolność rozumienia języka polskiego. Poniżej analizuję możliwe sposoby interpretacji tego przepisu, prezentując jednakże wyłącznie wątpliwości związane z samym ustaleniem metodologii kalkulacji kwoty odsetek niestanowiących kosztów podatkowych, bez poruszania innych kwestii problematycznych⁸.

Próby interpretacji

Podejście pierwsze

Najbardziej oczywiste (a także – co ważne – bezpośrednie) odczytanie wskazanego ograniczenia to uznanie, że [...]