Abstrakt

Unormowania procedury karnej dotyczące oględzin i przeszukania znajdują odpowiednie zastosowanie na gruncie procesu karnego skarbowego zarówno do przestępstw, jak i wykroczeń skarbowych (art. 113 § 1 Kodeksu karnego skarbowego, dalej: KKS¹).

Istota oględzin i przeszukania na tle innych procedur

Obie wymienione w tytule instytucje charakterystyczne są dla prawa karnego procesowego. Podstawowym przepisem Kodeksu postępowania karnego (dalej: KPK)² normującym oględziny, a zarazem specyfikującym w trojaki sposób ich rodzaje (miejsca, osoby, rzeczy) jest art. 207 § 1 KPK. Mowa jest tam o dokonywaniu oględzin miejsca, osoby lub rzeczy, gdy istnieje taka potrzeba. Treść tego zapisu w gruncie rzeczy wyznacza bardzo szerokie możliwości przeprowadzania oględzin i to zarówno co do ich przedmiotu, skoro mogą dotyczyć miejsca, osoby lub rzeczy, jak i co do przesłanki ich wykonania – decyduje potrzeba dokonania oględzin. W postępowaniu przygotowawczym rozstrzyga o tym organ ścigania, a w stadium jurysdykcyjnym – sąd. Szczególny charakter mają oględziny osoby, będące w istocie oględzinami ciała osoby żyjącej oraz zwłok. Co do pierwszych z nich istnieją także szczegółowe regulacje związane ze statusem procesowym osoby, której ciało podlega oględzinom. Unormowania te zaostrzają wymogi w zakresie przeprowadzenia oględzin, gdy chodzi o osobę pokrzywdzonego, gdyż ten ostatni nie może się im sprzeciwić, jeśli karalność czynu zależy od jego stanu zdrowia (art. 192 § 1 KPK). Co do świadka, za jego zgodą, oględzinom można poddać jego ciało (art. 192 § 4 KPK). Z kolei wobec oskarżonego (podejrzanego na etapie postępowania przygotowawczego) Kodeks postępowania karnego jako obowiązek sytuuje poddanie się oględzinom zewnętrznym ciała (art. 74 § 2 pkt 1 KPK). Osobę podejrzaną, a więc taką, którą się podejrzewa o popełnienie przestępstwa (tzw. faktycznie podejrzany), poddaje się oględzinom na warunkach takich jak podejrzanego (art. 74 § 3 KPK) oraz w trybie niecierpiącym zwłoki (art. 308 § 1 KPK).

O ile oględziny ujmuje się jako sposób przeprowadzenia dowodu, to przeszukanie stanowi wykrywczą czynność dowodową będącą jednocześnie środkiem przymusu, pozwalającym na legalne wkraczanie w sferę konstytucyjnie gwarantowanych praw i wolności osobistych w postaci nietykalności osobistej (art. 41 ust. 1 Konstytucji³) i nienaruszalności mieszkania (art. 50 Konstytucji)⁴. Zgodnie z art. 219 § 1 i 2 KPK przeszukanie może objąć: pomieszczenia, inne miejsca, osobę, jej odzież i podręczne przedmioty. Celem tej czynności jest zaś wykrycie, zatrzymanie lub przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej (co dotyczy także podejrzanego i oskarżonego na zasadzie a minori ad maius), znalezienie rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie oraz podlegających zajęciu w postępowaniu karnym (art. 219 § 1 KPK).

Unormowania procedury karnej dotyczące oględzin i przeszukania znajdują odpowiednie zastosowanie na gruncie procesu karnego skarbowego zarówno do przestępstw, jak i wykroczeń skarbowych (art. 113 § 1 Kodeksu karnego skarbowego, dalej: KKS⁵). Specyfika karna skarbowa powoduje jednak, że instytucja oględzin przy czynach skarbowych ograniczona jest do miejsca i rzeczy. Przeszukanie zaś może obejmować wszystkie cele, jakie stawiane są tej instytucji w procesie karnym powszechnym.

W przypadku procedury dotyczącej wykroczeń powszechnych do oględzin stosuje się odpowiednio art. 207 KPK (art. 43 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, dalej: KPW⁶). Nieco inaczej, i autonomicznie w stosunku do regulacji KPK, unormowano cele instytucji przeszukania. Tu bowiem ustawa ogranicza się do znalezienia i zatrzymania przedmiotów podlegających oględzinom lub mogących stanowić dowód rzeczowy (art. 44 § 1 KPW). Zakres przepisu wskazuje, że w sprawach o wykroczenia nie jest dopuszczalne przeszukanie w celu wykrycia lub zatrzymania albo przymusowego doprowadzenia sprawcy wykroczenia, można już jednak dokonywać przeszukania osoby, jej odzieży lub podręcznych przedmiotów (art. 44 § 2 KPW). W praktyce również poszukiwane są przedmioty mogące stanowić zabezpieczenie grożącego sprawcy środka karnego polegającego na ich przepadku⁷.

W Ordynacji podatkowej (dalej: OrdPU)⁸ oględziny są przewidziane jako czynność dowodowa w postępowaniu podatkowym (art. 198 OrdPU). W ramach tej dziedziny prawa podkreśla się, że polegają one na bezpośrednim zbadaniu osoby, nieruchomości, rzeczy ruchomej lub miejsca przez właściwy organ w celu dokonania spostrzeżeń mających znaczenie dla prowadzonej sprawy podatkowej⁹. Zauważyć zresztą należy, że tak jak w procedurze karnej art. 198 § 1 OrdPU zakłada, że oględziny można wykonać w razie potrzeby.

Przenosząc istotę czynności przeszukania z procesu karnego na grunt kontroli podatkowej można stwierdzić, że przeszukanie pomieszczeń i innych miejsc podczas kontroli podatkowej jest czynnością kontrolną realizowaną w celu znalezienia rzeczy, w tym ksiąg podatkowych, akt lub innych dokumentów, mogących stanowić dowód w sprawie, jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że rzeczy te tam się znajdują¹⁰.

Przesłanki stosowania oględzin i przeszukania w trybie art. 288 OrdPU

Przepis art. 288 OrdPU w paragrafie pierwszym został podzielony na dwa punkty, z których pierwszy przewiduje podstawy stosowania oględzin, drugi zaś zawiera uwarunkowania umożliwiające sięgnięcie po instytucję oględzin i przeszukania. Regulacja ta usystematyzowana została w Dziale VI OrdPU zatytułowanym „Kontrola podatkowa”. Jej celem jest sprawdzenie, czy kontrolowani wywiązują się z obowiązków nałożonych przez przepisy podatkowe (art. 281 § 2 OrdPU). Kontrolę tę zasadniczo podejmują organy podatkowe I instancji (art. 281 § 1 OrdPU). Do nich należą: naczelnik US, naczelnik UC, wójt, burmistrz (prezydent miasta), starosta albo marszałek województwa (art. 13 § 1 pkt 1 OrdPU). Pierwsze dwa stanowią organy podatkowe I instancji w kategorii organów państwowych, natomiast wójt, burmistrz (prezydent miasta) w kategorii organów samorządowych. Należy przy tym podkreślić, że wprawdzie starosta oraz marszałek województwa zostali zaliczeni do organów I instancji, jednakże w rzeczywistości podmioty te nie pełnią funkcji organów podatkowych, gdyż w polskim systemie finansów publicznych nie występują podatki samorządowe stanowiące dochód powiatu lub województwa¹¹. Kontrolowanymi mogą zaś być podatnicy, płatnicy, inkasenci oraz ich następcy prawni (art. 281 § 1 OrdPU)¹².

Kontrolujący ma prawo wstępu na teren, do budynku lub lokalu mieszkalnego kontrolowanego celem dokonania oględzin, jeśli: [...]