Abstrakt

Zasady opodatkowania odsetek płaconych na międzynarodowym rynku międzybankowym są przykładem sytuacji, gdy stosowanie ogólnych, wypracowanych w międzynarodowym prawie podatkowym reguł dotyczących tzw. podatku u źródła (withholding tax) nie przystaje do realiów ekonomicznych i biznesowych konkretnej branży. Specyfika działania instytucji bankowych powoduje bowiem, że stosowanie reguł ogólnych przewidzianych w umowach o unikaniu podwójnego opodatkowania nie prowadzi do uniknięcia efektu nadmiernego obciążenia odsetek podatkiem dochodowym. W tym celu OECD sugeruje wprowadzenie do bilateralnych umów o unikaniu podwójnego opodatkowania reguł specyficznych m.in. dla branży finansowej. Sposób wykładni tych szczególnych reguł bywa przedmiotem zupełnie niepotrzebnych kontrowersji.

Wprowadzenie

Na początek należy krótko przypomnieć mechanikę działania bilateralnych umów o unikaniu podwójnego opodatkowania w odniesieniu do transgranicznych wypłat odsetek. Zgodnie z Modelową Konwencją OECD (art. 11), odsetki, które powstają w jednym z umawiających się państw i są wypłacane rezydentowi podatkowemu drugiego umawiającego się państwa, mogą być opodatkowane w tym drugim państwie. Jednocześnie te same odsetki mogą być opodatkowane „u źródła”, tzn. w państwie, w którym powstają, z zastrzeżeniem pewnej maksymalnej stawki podatku, jakie to państwo może nałożyć na kwotę odsetek brutto (Konwencja Modelowa OECD wskazuje stawkę 10%, państwa mogą umówić się na dowolną modyfikację tej stawki maksymalnej, najczęściej stosowana stawka to 5 lub 10%). Ponieważ podatek może być nałożony na odsetki przez oba państwa, w celu wyeliminowania podwójnego opodat­ko­wania odbiorca odsetek ma prawo odliczenia podatku pobranego „u źródła” od swojego podatku globalnego obli­czonego od całości osiągniętych dochodów według prawa państwa, którego jest rezydentem podatkowym (tzw. metoda zaliczenia lub kredytu podatkowego)¹.

Modelowa Konwencja OECD (a w ślad za nią większość zawartych bilateralnych umów o unikaniu podwójnego opodatkowania) zakłada, że odbiorca odsetek ma możliwość skorzystać z przyznanego mu prawa do zastosowania metody zaliczenia i w ten sposób może wyeliminować niekorzystny efekt podwójnego opodatkowania. Jednak już oficjalny Komentarz do Modelowej Konwencji OECD wskazuje na słabość tego założenia w odniesieniu do sytuacji, w której odbiorca odsetek działa m.in. w branży finansowej. Typowo bowiem w sytuacji, gdy odbiorcą odsetek jest bank, z przychodem odsetkowym powiązany jest jednocześnie koszt odsetkowy z tytułu zaciągniętego uprzednio przez ten bank finansowania (np. w formie przyjętych depozytów lub wyemitowanych instrumentów dłużnych). W konsekwencji rzeczywisty dochód osiągany przez bank jest jedynie różnicą pomiędzy stopami procentowymi ­stosowanymi dla przychodu i kosztu odsetkowego (tzw. spread albo marża odsetkowa). Na rynku międzybankowym marża odsetkowa jest zazwyczaj bardzo ograniczona, co powoduje, że odbiorca odsetek nie jest w stanie efektywnie skorzystać z metody wyłączenia zgodnie z jej celem, gdyż podatek pobrany u źródła znacząco przewyższa podatek obliczony od dochodu na marży odsetkowej. Dochodzi zatem do efektu nieproporcjonalnie wysokiego opodatkowania marży odsetkowej i złamania metody zaliczenia².

Na powyższy efekt nakłada się następnie praktyka branżowa (zresztą ekonomicznie zrozumiała), zgodnie z którą bank finansujący przerzuca na bank finansowany obciążenie podatkowe wynikające z konieczności zapłaty podatku u źródła³. Zasady finansowania przewidują bowiem zazwyczaj tzw. klauzulę ubruttowienia (ang. gross-up clause), która zmusza bank finansowany do dostarczenia bankowi finansującemu pełnej kwoty odsetek, tak jakby nie był pobierany podatek u źródła. Odbywa się to poprzez skalkulowanie takiej dodatkowej kwoty odsetek do zapłaty, która matematycznie wystarcza na zapłatę podatku u źródła niejako ze środków własnych banku finansowanego. Pojawienie się podatku u źródła w relacjach międzynarodowego finansowania banków powoduje zatem znaczne podwyższenie kosztu finansowania, przy czym podatek u źródła nadal pozostaje nieefektywnym obciążeniem podatkowym, tzn. bank finansujący nadal nie ma od czego go „odliczyć”.

Zdając sobie sprawę z nieadekwatności reguły ogólnej do działalności banków i innych instytucji finansowych, Komentarz do Modelowej Konwencji OECD sugeruje państwom wprowadzenie do umów o unikaniu podwójnego opodatkowania klauzuli, zgodnie z którą: wszelkie odsetki podlegają opodatkowaniu wyłącznie w państwie rezydencji podatkowej odbiorcy odsetek, jeśli są wypłacane (…) z tytułu wszelkiego rodzaju pożyczki przyznanej przez bank (any loan of whatever kind granted by a bank)⁴.

Powyższa reguła przewiduje zatem wyłączenie prawa do opodatkowania odsetek przez państwo źródła, tzn. państwo, w którym odsetki powstają. Wyłączne prawo opodatkowania odsetek uzyskuje państwo rezydencji podatkowej odbiorcy odsetek⁵. Zarysowane powyżej problemy z zastosowaniem metody zaliczenia oraz podrożeniem kosztów finansowania zostają tym samym wyeliminowane.

W polskich umowach o unikaniu podwójnego opodatkowania powyższa klauzula została zastosowana w relacjach z Austrią⁶, Republiką Federalną Niemiec⁷, Holandią⁸, Belgią, Wielką Brytanią⁹ oraz Irlandią¹⁰. Generalnie, w umowach tych powtórzono sformułowania zaproponowane przez Modelową Konwencję OECD. Polska praktyka bankowa w zakresie uzyskiwania finansowania na międzynarodowym rynku międzybankowym koncentruje się zatem – co zrozumiałe i ekonomicznie uzasadnione – na relacjach z bankami finansującymi zlokalizowanymi w tych właśnie państwach¹¹.

Specyfika wykładni umów o unikaniu podwójnego opodatkowania

Przechodząc na grunt wykładni postanowień polskich umów o unikaniu podwójnego opodatkowania, warto poczynić kilka uwag o charakterze ogólnym. Wymogi dyskursu prawniczego na gruncie wykładni umów o unikaniu podwójnego opodatkowania są bowiem bardziej złożone, aniżeli ma to miejsce w przypadku interpretacji przepisów krajowego prawa podatkowego. Zrozumienie specyficznych zagadnień z zakresu interpretowania umów o unikaniu podwójnego opodatkowania pozwoli uniknąć wielu nieporozumień i błędów przy ich wykładni.

Po pierwsze – umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania powinny być interpretowane zgodnie z powszechnym, międzynarodowym sensem słów w nich użytym. Tylko wtedy można bowiem dążyć do zapewnienia jednolitej i neutralnej wykładni pozwalającej na osiągnięcie sytuacji, w której oba umawiające się państwa rozumieją postanowienia zawartej pomiędzy sobą umowy w taki sam sposób¹². Powyższa wskazówka interpretacyjna da się wyprowadzić wprost z postanowień zamieszczonych zazwyczaj w art. 3 ust. 2 umów o unikaniu podwójnego opodatkowania, zgodnie z którym przy stosowaniu konwencji, jeżeli z kontekstu nie wynika inaczej, każde określenie w niej niezdefiniowane będzie miało takie znaczenie, jakie przyjmuje się w danym czasie, zgodnie z prawem umawiającego się państwa w zakresie podatków, do których zastosowanie ma niniejsza konwencja. Kontekst umowy, nawet w przypadku pojęć w samej umowie wyraźnie niezdefiniowanych, ma zatem zawsze pierwszeństwo przed rozumieniem „czysto krajowym”.

Po drugie – na gruncie umów o unikaniu podwójnego opodatkowania punkt ciężkości przy interpretacji przesuwa się w kierunku wykładni celowościowej. Wynika to choćby z faktu zawierania umów w 2 wersjach językowych, z których każda ma charakter tekstu autentycznego, co zwiększa ryzyko dwuznaczności językowej. Sięgnięcie do celu danego postanowienia umowy pozwala na ustalenie jednolitego rozumienia w stopniu większym, niż czyni to sama analiza warstwy językowej tego postanowienia.

Po trzecie – w literaturze podatkowej niekwestionowana jest rola oficjalnego Komentarza do Modelowej Konwencji OECD przy wykładni postanowień bilateralnych umów o unikaniu podwójnego opodatkowania opartych na Modelowej Konwencji OECD¹³. Komentarz daje konkretne wskazówki interpretacyjne, wyjaśniając sens i cel poszczególnych postanowień umownych.

Przesłanki zwolnienia od podatku u źródła

Komentowane zwolnienie od podatku u źródła wynikające z typowego postanowienia umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania znajduje zastosowanie jedynie przy łącznym spełnieniu 3 wymienionych poniżej przesłanek: [...]