Abstrakt

Celem niniejszego opracowania jest analiza rozwiązań prawnych przyjętych w uchwalonej 28.10.2002 r. ustawie o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary¹ ze szczególnym uwzględnieniem przestępstw skarbowych. Z uwagi na przyjętą koncepcję artykułu, został on podzielony na dwie zasadnicze części: pierwszą, dotyczącą instytucji odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych w ujęciu prawno-porównawczym i drugą, dotyczącą materialnoprawnych przesłanek odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za przestępstwa skarbowe w prawie polskim.

I. Zagadnienia wstępne

1. Rys historyczny

Problematyka odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jest znana od dawna, pierwsze wzmianki o tej odpowiedzialności odnajdziemy już w prawie rzymskim². W średniowieczu i wiekach późniejszych odpowiedzialność karna osób prawnych prawa publicznego i prywatnego była powszechnie znana i przyjmowana np. przywileje miejskie przewidywały sankcje karne „pro exceso prefacto sive civitas”³, a francuski ordonans karny z 1670 r. przewidywał kary dla gmin wiejskich, miejskich, innych związków i stowarzyszeń za podnoszenie buntów dopuszczanie się gwałtów i innych zbrodni. Zbiorowości te mogły być ukarane, poza zapłatą odpowiednich odszkodowań, utratą przywilejów, zniszczeniem urządzeń służących do popełnienia zbrodni np. murów, fortec i innych budynków⁴. Tak więc już dawno dostrzeżono, że tradycyjne prawo karne jest niedostosowane do zwalczania przestępczości przedsiębiorstw (korporacji), za która dotychczas nie były pociągane w myśl zasady societas delinquere non potest. Za przestępstwa popełniane w imieniu przedsiębiorstw mogły odpowiadać wyłącznie osoby fizyczne, jednakże taka kara nie spełniała celu wychowawczego ani prewencyjnego. Co więcej, osoby fizyczne karane za tego typu przestępstwa nie były potępiane, a wręcz odwrotnie uznawane za działające w interesie firmy, częstokroć przedsiębiorstwo faktycznie płaciło za nich pieniężną lub wspomagało w inny sposób⁵. Wprowadzenie instytucji odpowiedzialności podmiotów zbiorowych przerywa tę moralnie dwuznaczną więź.

2. Modele odpowiedzialności osób prawnych

We współczesnych systemach prawnych funkcjonują trzy podstawowe modele odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych. Są to:

- model odpowiedzialności identyfikacyjnej,

- model odpowiedzialności zastępczej,

- model odpowiedzialności bezpośredniej.

2.1 Model odpowiedzialności identyfikacyjnej

Ten model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jest znany zarówno państwom o ugruntowanej tradycji kodyfikacyjnej np. Francja, jak i państwom o systemie prawnym common law np. Anglia czy Stany Zjednoczone.

Istotą modelu odpowiedzialności identyfikacyjnej (inaczej: model alter ego, teoria direct liability, teoria corporate organs) jest utożsamienie czynów osób działających w ramach podmiotu zbiorowego z czynem samego podmiotu. Kolejna przesłanką jest przyjęcie, iż osobą fizyczną utożsamianą z przedsiębiorstwem jest w większości państw jej organ, przedstawiciel, działający w imieniu i na rzecz danego podmiotu zbiorowego (the scope of their authority and on behalf of the corpote body). Należy zaznaczyć, iż restrykcyjność tak przedstawionego modelu odpowiedzialności alter ego spowodowała, iż sądy niektórych państw odchodzą od konieczności utożsamiania czynów reprezentantów podmiotów zbiorowych z nimi samymi, tym samym rozszerzając tę koncepcję na inne osoby pełniące funkcje w poszczególnych strukturach przedsiębiorstw⁶.

Francuski kodeks karny z 22.7.1992 r.⁷ przewidział odpowiedzialność karną osób prawnych w art. 121.2., który stanowi iż:

Francuska koncepcja zasady identyfikacji przyjmuje, iż osoby prawne są odpowiedzialne karnie jako sprawcy lub współdziałający pod dwoma warunkami: po pierwsze, gdy czyny przestępne popełnione są na rzecz osoby prawnej, po drugie gdy są popełnione przez jej organy. Osoba prawna może być pociągnięta do odpowiedzialności karnej tylko wtedy, gdy jej czyny wypełniają ustawowe znamiona przestępstwa określone w ustawie⁹. Czyny zabronione, za które może być pociągnięty do odpowiedzialności podmiot zbiorowy, zostały wskazane przez ustawodawcę w części szczególnej francuskiego Kodeksu karnego w ten sposób, iż każdorazowo włączono do unormowania danego przestępstwa i wykroczenia wskazanie, czy za dany czyn przestępny może ponieść odpowiedzialność osoba prawna. Do takich przestępstw należą m.in. zbrodnie przeciwko ludzkości, nieumyślne spowodowanie śmierci, handel narkotykami, przestępstwa przeciwko obyczajności, przestępstwa przeciwko mieniu, korupcja, przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów i pieniędzy, przestępstwa gospodarcze. Należy zaznaczyć, iż nowelizacja francuskiego Kodeksu karnego jaka miała miejsce w 2000 r., a która wyłączyła spod odpowiedzialności karnej m.in. burmistrzów za działania związane z ryzykiem prowadzonej działalności (co jednocześnie nie wyłączyło odpowiedzialności karnej osób prawnych), jest próbą uniezależnienia odpowiedzialności karnej osób prawnych od osób fizycznych i tym samym próba odejścia od modelu odpowiedzialności identyfikacyjnej do modelu odpowiedzialności bezpośredniej¹⁰.

Model odpowiedzialności identyfikacyjnej należy do tradycyjnych metod pociągania osób prawnych do odpowiedzialności w państwach o przyjętym systemie prawnych common law. Należy jednak zaznaczyć, iż stosowanie odpowiedzialności alter ego podmiotów zbiorowychnieco różni się w państwach tego systemu, a spowodowane jest to różną praktyką stosowania odpowiedzialności karnej osób prawnych przez sądy w poszczególnych krajach.

Model odpowiedzialności identyfikacyjnej należy do tradycyjnych metod pociągania osoby prawnej do odpowiedzialności karnej w Wielkiej Brytanii. Przesłanką tej odpowiedzialności jest faktyczne działanie pracowników będących członkami kierownictwa, w związku z tym postrzegane jako działania własne osoby prawnej¹¹.

W brytyjskim modelu odpowiedzialności identyfikacyjnej przyjęte jest, iż osoba prawna może popełnić każde przestępstwo, oprócz tych, których ze swej istoty popełnić nie może np. bigamii¹³.

2.2 Model odpowiedzialności zastępczej

Model odpowiedzialności zastępczej wykształcił się w systemie common law na bazie [...]