Abstrakt

Wprowadzenie Rozwój mediacji i innych polubownych metod rozwiązywania sporów na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat określany jest mianem globalnej rewolucji ADR1. Działania ku popularyzacji tej metody nie ominęły również Ukrainy. Jednakże dotychczasowe starania na rzecz promocji i ugruntowania mediacji w strukturze wymiaru sprawiedliwości, wspierane finansowo i merytorycznie z zagranicy, określane bywają mianem nieprzemyślanych i pozbawionych konkretnej, spójnej i długofalowej strategii, mającej na celu zaimplementowanie omawianych rozwiązań w społeczeństwie i porządku prawnym Ukrainy. Problem ten uwidacznia się podczas analizy różnorodnych, krótkotrwałych inicjatyw, które, opierając się na słusznych założeniach instytucjonalizacji i uregulowania przez przepisy bezwzględnie obowiązujące, nie zaowocowały spodziewanym wzrostem zainteresowania i rozpowszechnienia ani ostatecznym sformułowaniem reguł prawnych w tym obszarze2. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie etapów rozwoju i funkcjonowania mediacji na Ukrainie. W opracowaniu autor odniesie się do uwarunkowań i kształtu wymiaru sprawiedliwości na Ukrainie, uwzględniając również historyczne zmiany przepisów w tym zakresie. Omówienie ram prawnych, w których rozwijać mogą się metody polubowne, poszerzone będzie o analizę dotychczasowych projektów ustaw mediacyjnych, a także inicjatyw podejmowanych ku popularyzacji mediacji. Zwrócona zostanie również uwaga na konflikt z 2014 r. i jego znaczenie dla rozpowszechnienia alternatywnych metod rozwiązywania sporów.  Mediacja pojmowana jako sposób dochodzenia do porozumienia w relacji pomiędzy obywatelami a instytucjami państwowymi, czy też jako forma dialogu pomiędzy nimi, z oczywistych względów nie wymaga takiego sformalizowania, jak mediacja mająca miejsce na etapie procesu3. W niniejszym artykule autor odniesie się do mediacji jako formy rozwiązywania sporów w relacji do postępowania przed sądami państwowymi.5 Mediacja jako metoda rozwiązywania sporów odchodzi od klasycznego podejścia polegającego na rozstrzyganiu przez niezależny od uczestników konfliktu podmiot, kładąc nacisk na realizację potrzeb stron. Metody polubowne stawiają na zaangażowanie stron sporu w jego rozwiązanie, równocześnie zapewniając im gwarancje ochrony prawnej, poszanowania ich decyzji i niezależności4. Mediacja jako jedna z form ADR nakierowana jest na szybkie rozwiązywanie sporów, przy jednoczesnym celu w postaci odciążenia sądów państwowych i dopasowaniu sposobu rozwiązania sporu do oczekiwań jej uczestników. Mediatorzy działają najczęściej na polu mającym związek z postępowaniem sądowym, współpracując równocześnie w tworzeniu ram prawnych dla metod polubownych w wielu gałęziach prawa, działając na rzecz zwiększenia popularyzacji ADR, dążąc do utworzenia zrównoważonego rynku usług mediacyjnych. Ustawa Modelowa UNCITRAL o międzynarodowych mediacjach handlowych z 2018 r.5 definiuje mediację jako proces, w którym strony zwracają się do bezstronnej osoby trzeciej – mediatora, który towarzyszy im w próbach polubownego rozwiązania sporu wynikłego na gruncie łączącego je stosunku handlowego lub innego stosunku prawnego. Kroki w celu prawnego uregulowania mediacji na Ukrainie są podejmowane od wielu lat i jest to wyraz ogólnej akceptacji społeczeństwa dla nowoczesnych, polubownych metod rozwiązywania sporów6. Wydarzenia mające miejsce w roku 2014 stanowiły moment, od którego na Ukrainie zaczęto w niekonwencjonalny sposób podchodzić do rozwiązywania sporów w różnych sferach. Rewolucja w 2014 r. w Kijowie i konflikt zbrojny na Krymie okazały się szansą dla rozwoju mediacji, stwarzając nowe możliwości dla profesjonalizacji mediatorów i zwiększenia zakresu ich działania, w związku ze wzrostem zaangażowania państw i podmiotów zagranicznych na tym polu7.Uwarunkowania dla rozwoju mediacji na Ukrainie Spośród alternatywnych metod rozwiązywania sporów, które odgrywają istotną rolę w systemie wymiaru sprawiedliwości na Ukrainie, zdecydowanie wskazać należy na arbitraż8. Porównując skalę stosowania metod zaliczanych do ADR, arbitraż jest wybierany o wiele częściej niż mediacja. Sądownictwo prywatne na Ukrainie rozpowszechnione jest 6głównie w sporach z elementem transgranicznym. Popularność zawdzięcza m.in. jednej z zasad nim kierujących, tj. ograniczonym możliwościom zaskarżenia i rewizji orzeczenia arbitrażowego. Arbitraż jest również wskazywany najczęściej przez profesjonalnych pełnomocników jako alternatywa dla klasycznego rozstrzygania sporu przed sądem powszechnym9. Czynniki ograniczające skorzystanie z tej metody alternatywnej, to głównie brak informacji o istocie arbitrażu, niedoskonałość regulacji prawnych w tym zakresie i trudności w egzekwowaniu orzeczeń zapadłych w sądach prywatnych10. Jako główną przyczynę blokującą rozwój mediacji na Ukrainie wskazuje się na niewystarczające unormowanie prawne tej metody11. Bez oficjalnego wsparcia dla metod polubownych, przedstawiciele organów wymiaru sprawiedliwości nie promują metod, których elementy stanowią koncyliacje, uzgadnianie stanowisk, kompromisowe rozstrzygnięcia, aby nie narazić się na zintensyfikowanie zarzutów o braku niezależności sądów i niezawisłości sędziów12. Inicjatywy oddolne, pozbawione wsparcia i zdolności lobbowania za wprowadzeniem niezbędnych przepisów pozwalających na rozwój mediacji jako elementu procesu cywilnego, sytuują tę metodę rozwiązywania sporów na marginesie, jeżeli chodzi o częstotliwość wykorzystania i międzynarodowy trend ku popularyzacji metod ADR13. Mimo że nie są prowadzone oficjalne, zbiorcze statystyki, można stwierdzić, że liczba sporów rozwiązywanych na etapie postępowania mediacyjnego w stosunku do rozstrzyganych przez sądy państwowe, jest niemalże niezauważalna. Szacunkowe wyliczenia wahają się na poziomie kilkuset spraw rocznie14. Mediacja na Ukrainie, częściej niż w rozwiązywaniu sporów cywilnych, jest stosowana w ramach pojednania pokrzywdzonego i sprawcy czynu zabronionego15. Warunki dla rozwoju mediacji na Ukrainie są szczególne16. Największą bolączką mediacji na Ukrainie jest niefortunny zbieg okoliczności niesprzyjających jej rozwojowi: niska świadomość społeczna i związany z tym brak realnego zapotrzebowania na usługi mediacyjne, niedostateczna wola polityczna oraz niestabilność środowiska władzy i otoczenia prawnego. W 2006 r. Ukraina została uznana za kraj, w którym funkcjonuje gospodarka rynkowa. Ustrój, w którym funkcjonuje model nazywany półprezydenckim prowadzi do ciągłych zmian władzy, reformowania rządu, niestabilności wewnętrznej17.7 Proces rozwoju mediacji na Ukrainie determinowany jest specyficznym otoczeniem prawnym,...