Abstrakt

I. Wprowadzenie i metodyka badań W niniejszym artykule zaprezentowane zostaną wyniki i wnioski płynące z realizacji projektu badawczego zatytułowanego „Arbitraż handlowy w praktyce. Doświadczenia największych firm działających na polskim rynku” zrealizowanego na przełomie 2015 i 2016 r.1 metodą ankiety internetowej i uzupełnionego metodą ekspercką. Głównym celem badania było ustalenie sposobu postrzegania arbitrażu przez działających na polskim rynku przedsiębiorców i ich doradców prawnych oraz poznanie doświadczeń tych podmiotów w zakresie postępowań arbitrażowych. Cel ten uzupełniły następujące cele szczegółowe: 1) zidentyfikowanie postaw użytkowników wobec arbitrażu; 2) scharakteryzowanie doświadczeń użytkowników związanych z korzystaniem z arbitrażu; 3) wskazanie motywów korzystania i niekorzystania z polubownej formy rozstrzygania sporów; 4) stwierdzenie czy użytkownicy, którzy w ciągu ostatnich 5 lat korzystali z arbitrażu są zadowoleni z wyboru takiej formy rozstrzygania sporów oraz określenie stopnia zadowolenia przedsiębiorców korzystających z arbitrażu; 5) scharakteryzowanie oczekiwań przedsiębiorców wobec arbitrażu – przebiegu procesu, zachowania arbitrów, kosztów postępowania; 6) identyfikacja preferencji wyboru instytucji arbitrażu; 7) dokonanie oceny popularności arbitrażu w Polsce.57 Badanie przeprowadzone zostało z inicjatywy kancelarii Kocur i Wspólnicy przy współpracy Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie oraz Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, a uzyskane w jego efekcie informacje są tym cenniejsze, że – według wiedzy autorów – było to pierwsze w Polsce bezpośrednie badanie użytkowników arbitrażu.  Przedmiotem badania był arbitraż i jego postrzeganie przez podmioty działające na polskim rynku2. W ramach tak określonego zakresu przedmiotowego badań wyodrębniliśmy pięć interesujących nas, szczegółowych obszarów: 1) doświadczenia respondentów z dotychczasowych postępowań arbitrażowych (Dział I); 2) opinie o arbitrażu jako formie pozasądowego rozstrzygania sporów (Dział II); 3) ocena arbitrów – przesłanki ich wyboru i oczekiwania (Dział III); 4) ocena instytucji arbitrażowych – kryteria ich wyboru, preferencje (Dział IV); 5) ocena kosztów arbitrażu (Dział V).  Podmiotem przeprowadzonego badania byli przedstawiciele dwóch środowisk. Zawarte w kwestionariuszu pytania skierowaliśmy z jednej strony do przedstawicieli największych działających na polskim rynku spółek, tj. członków zarządów, prokurentów, szefów działów prawnych i innych wewnętrznych prawników w przedsiębiorstwach, z drugiej do doradców prawnych świadczących usługi prawne na rzecz przedsiębiorców. W związku z tym zaproszenie do wypełnienia ankiety wysłane zostało w postaci indywidualnych listów do przedsiębiorców z listy 500 największych polskich spółek według dziennika Rzeczpospolita, a także do kilkudziesięciu kancelarii prawnych rekomendowanych w zakresie rozwiązywania sporów (dispute resolution) w rankingach Chambers Global, Chambers Europe i Legal 500. Imienne zaproszenia skierowano także do kilkunastu podmiotów nieznajdujących się na wskazanych listach, ale według wiedzy autorów mających doświadczenie z arbitrażem. Dodatkowo do wypełnienia ankiety zachęcaliśmy także prawników prowadzących indywidualną praktykę oraz przedstawicieli nauki prawa posiadających doświadczenia w doradztwie na rzecz stron sporów arbitrażowych3. Taki celowy dobór próby badawczej podyktowany był z jednej strony ograniczeniami finansowymi i organizacyjnymi badania, a z drugiej faktem, że z arbitrażu korzystają przede wszystkim duże podmioty i to one kształtują dominujące w sądownictwie polubownym praktyki. W celu uzupełnienia i pogłębienia informacji o charakterze ilościowym po zakończeniu badania ankietowego odbyła się dyskusja panelowa z udziałem zaproszonych ekspertów – praktyków posiadających wieloletnie doświadczenia w zakresie postępowań arbitrażowych4. Podzielili się oni swoimi opiniami na temat wykorzystania arbitrażu w Polsce, a także skomentowali informacje uzyskane od respondentów. 58Dzięki temu mogliśmy wzbogacić płynące z badania ankietowego wnioski o dodatkowe dane o charakterze jakościowym. Próbę badawczą stanowiły 103 podmioty5, co jak na polskie realia (małe środowisko arbitrażowe) i fakt, że jednostką pomiaru było przedsiębiorstwo, a nie indywidualna osoba należy uznać za rezultat zadowalający6. Jednocześnie trzeba podkreślić, że większość respondentów – 62%, reprezentowała doradców prawnych stron (kancelarie prawne). Uzyskane przez nas informacje są zatem w dużej mierze oceną wystawianą arbitrażowi przez środowisko prawnicze, nawet przy zastrzeżeniu, że ankietowani odpowiadali na zawarte w kwestionariuszu pytania z punktu widzenia użytkowników (klientów) arbitrażu. Zarówno struktura próby badawczej, jak i fakt, że posłużyliśmy się doborem celowym decydują o tym, że uzyskane informacje należy interpretować z dużą ostrożnością. Ponadto, chociaż w kwestionariuszu ankiety zastosowano pytania półotwarte, to przyjęta metoda badawcza nie pozwalała respondentom w pełni pogłębić swoich odpowiedzi. W efekcie należy przyjąć, że wyniki przeprowadzonych przez nas badań stanowią jedynie uproszczony obraz polskiej praktyki arbitrażowej. Jak jednak celnie wskazuje T. Stawecki: „nawet cząstkowy obraz rzeczywistości społecznej (…) jest bardziej cenny niż jego brak” i daje lepsze narzędzie wspierające inicjatywy legislacyjne i regulacyjne, niż narzędzie zbudowane na bazie założeń wyłącznie ideologicznych, myślenia życzeniowego i mitów7. Przy uwzględnieniu wymienionych zastrzeżeń uzyskane wyniki uprawniają zatem do wyciągania roboczych wniosków odnośnie ocen i oczekiwań użytkowników arbitrażu w Polsce (przynajmniej w niektórych, badanych przez nas obszarach). Wnioski te mogą, a może nawet powinny stać się przyczynkiem do refleksji nad niektórymi aspektami praktyki arbitrażu w naszym kraju, a także podstawą dla dalszej dyskusji na temat roli sądownictwa polubownego w Polsce oraz inspiracją dla kształtowania optymalnych rozwiązań, modeli i wzorców. II. Współczesna rola sądownictwa polubownego w perspektywie historycznej Arbitraż jest jedną z pozasądowych („prywatnych”) metod rozstrzygania sporów (ADR). W najprostszym...