Abstrakt

I. Przedmiot rozważań Ostatni konflikt polityczny wokół Trybunału Konstytucyjnego w Polsce, przyczynił się do pewnego ożywienia starej, lecz nierozstrzygniętej dotąd dyskusji na temat dopuszczalności incydentalnej kontroli zgodności ustaw z Konstytucją przez sądy powszechne, realizowanej w ramach sprawowania wymiaru sprawiedliwości1. Tymczasem w światowej doktrynie międzynarodowego arbitrażu handlowego i inwestycyjnego od kilku lat przedmiotem żywego zainteresowania stało się zagadnienie nowe – w polskim piśmiennictwie dotąd nieporuszane – a mianowicie kwestia kompetencji sądów polubownych do odmowy zastosowania przepisów uznanych przez arbitrów za niezgodne z normami rangi konstytucyjnej2. Ponieważ zaś w literaturze obcej ujawniło się już do tej pory całe spektrum zróżnicowanych stanowisk w przedmiotowej materii, przedstawienie reprezentatywnych poglądów stanowiło będzie dobry punkt wyjścia dla próby sformułowania stanowiska własnego w badanej kwestii na tle polskiego porządku prawnego (w tym zwłaszcza prawa konstytucyjnego i prawa arbitrażowego). Celem uniknięcia wątpliwości wymaga przy tym wskazania, że jakkolwiek sformułowane w niniejszym artykule końcowe wnioski mogą zachować swoją aktualność również odnośnie do arbitrażu inwestycyjnego, ze względu na specyfikę obu dyscyplin, wywody zawarte w analitycznej części tego artykułu3 dotyczyć będą explicite arbitrażu handlowego rozpatrywanego przez pryzmat Części V KPC, jako właściwego lex arbitri.31II. Kontrola konstytucyjności ustaw przez sądy arbitrażowe – perspektywa międzynarodowa (przegląd stanowisk)1. Odmowa zastosowania niezgodnych z konstytucją przepisów, jako przejaw należytego stosowania prawa właściwego przez sąd polubowny Opowiadając się za koniecznością uznania kompetencji sądów polubownych do stosowania norm prawa konstytucyjnego, jako podstawy do odmowy aplikacji przepisów niższej rangi kolidujących z ww. normami, J. Paulsson zauważa, że w międzynarodowej praktyce arbitrażowej, w wypadku zaistnienia sporu co do zgodności norm prawa krajowego z fundamentalnymi zasadami, wartościami, czy nawet poczuciem sprawiedliwości, zarówno sami arbitrzy jak i strony przejawiają tendencję do przedwczesnego przenoszenia płaszczyzny sporu z poziomu prawa krajowego na prawo międzynarodowe, w poszukiwaniu stosownych norm nadrzędnych, pozwalających na skorygowanie niesatysfakcjonującego efektu zastosowania regulacji prawa krajowego4. Przedwczesnego, gdyż pomijającego możliwość znalezienia odpowiednich norm korygujących w krajowym porządku prawnym, obejmującym prawo materialne uznane przez sąd arbitrażowy za właściwe dla rozstrzygnięcia konkretnego sporu. W tym kontekście autor zauważa, że przyjęcie odmiennej praktyki pozwalałoby na uniknięcie zbytecznego napięcia pomiędzy prawem krajowym a prawem międzynarodowym, wynikającego z sięgania do tego ostatniego, ze skutkiem równoznacznym odmowie zastosowania prawa właściwego dla rozstrzygnięcia sporu w określonym zakresie. Tymczasem, jak stwierdza autor, sądy arbitrażowe są nie tylko uprawnione, ale i zobligowane do uwzględnienia stosownych norm i standardów konstytucyjnych właściwego prawa krajowego w odpowiednim zakresie5. Kompetencja sądów polubownych w ww. zakresie wynika z samej idei prawa rozumianego przede wszystkim jako zbiór relatywnie ogólnych oraz stabilnych norm prawnych, będących produktem określonego porządku społecznego kształtowanego przez kolejne pokolenia6. Ów, względnie trwały zbiór norm ogólnych stanowi swego rodzaju podstawę całości porządku prawnego, uzupełnianego przez normy o charakterze bardziej szczegółowym, zorientowanym na rozwiązywanie bieżących problemów społecznych oraz efektywne regulowanie stosunków w szybko zmieniającej się rzeczywistości, zgodnie z aktualną polityką realizowaną przez demokratycznie wybraną władzę7. Owe szczegółowe normy – nastawione na osiągnięcie określonych rezultatów, jakkolwiek niezbędne dla 32funkcjonowania nowoczesnych państw i społeczeństw, muszą podlegać kontroli z punktu widzenia zgodności z ww. normami generalnymi, usytuowanymi wyżej w hierarchicznej strukturze systemu prawa, które stanowią jego trwały fundament. Takie systemowe ujęcie pojęcia prawa determinuje również właściwy sposób jego wykładni i stosowania, który musi uwzględniać strukturę oraz relacje pomiędzy poszczególnymi elementami tego systemu. Owo kompleksowe podejście do interpretacji i stosowania prawa w sposób naturalny prowadzi do sytuacji, w których norma, która prima facie, powinna znaleźć zastosowanie w sprawie, z uwagi na wewnętrzny konflikt norm, będzie musiała ustąpić normie wyższego rzędu. Mówiąc jeszcze inaczej, formalnie obowiązujące przepisy ustawowe, niekiedy jedynie aspirują do bycia częścią systemu prawnego: ich rzeczywista przynależność do tego systemu (i tym samym obowiązywanie), uzależnione jest od niesprzeczności z normami nadrzędnymi. Stwierdziwszy powyższe autor podkreśla, że zaproponowany sposób rozumienia znaczenia prawa, jego wykładni i stosowania, jest kluczowy z punktu widzenia prawidłowego funkcjonowania państwa praworządnego, tj. opartego na rządach prawa (the rule of law), w przeciwieństwie do państwa autorytarnego sterowanego na zasadzie instrumentalnego posługiwania się prawem przez aktualnie rządzących (the rule of man by law)8. Ujęcie to chroni bowiem prawo, pojmowane jako system kształtujący porządek społeczny przed arbitralnymi, doraźnymi zmianami, niezgodnymi z samymi fundamentami tego systemu. Autor stwierdza następnie, że to właśnie ww. nadrzędne, względnie ogólne i stabilne normy stanowią konstytucję danego państwa, rozumianą jako fundament porządku prawnego, wyznaczający ramy jego funkcjonowania. Autor ten posługuje się zatem ujęciem konstytucji w znaczeniu materialnym, wyraźnie podkreślając, że obowiązujące obecnie w wielu krajach konstytucje ustanawiane w formie zwartych aktów normatywnych mogą, lecz nie muszą odzwierciedlać rzeczywistą konstytucję danego państwa9. Ich realne obowiązywanie uzależnione jest bowiem od faktycznego funkcjonowania rządów prawa w danym państwie. Tak pojmowana konstytucja wyznacza kryteria dopuszczalnego stanowienia prawa (the criteria of acceptable law-making), tj. proceduralne i materialne wymogi, jakie stanowione przez ustawodawcę (lub inne kompetentne podmioty) prawo musi spełniać, by mogło uzyskać rzeczywistą legitymizację jako część obowiązującego porządku prawnego10. Jeżeli ww. krajowe kryteria (stanowiące swoiste walidacyjne kryteria...