Abstrakt

Pojęcie wymiaru sprawiedliwości  We współczesnej rzeczywistości pojęcie „wymiar sprawiedliwości” jest ogólnie znane i powszechnie używane. W większości przypadków kojarzy się ono z funkcjonowaniem sądownictwa, często prokuratury, niekiedy także policji1. Praktyka pokazuje jednak, że w przypadku pojęcia „wymiar sprawiedliwości” próba precyzyjnego zdefiniowania nie jest tak oczywista. W Konstytucji RP nie została zawarta definicja legalna wymiaru sprawiedliwości. Słownik języka polskiego definiuje sprawiedliwość jako „uczucie prawnego postępowania”, czy też „przyznanie każdej jednostce należnych jej praw wynikających z zasad demokracji”2. Zasady wymiaru sprawiedliwości przytoczę w dalszych rozważaniach dotyczących wymiaru sprawiedliwości. Wymiar sprawiedliwości powinien zapewniać równe traktowanie wszystkich obywateli. W języku prawniczym termin „sprawiedliwość” powinien być rozumiany jako gwarancja tego co przyznaje obywatelowi prawo obowiązujące na terytorium danego państwa. Wydaje się, że realizacja tego celu powinna być prawnym obowiązkiem wszystkich organów wchodzących w skład wymiaru sprawiedliwości. Analizując pojęcie „wymiar sprawiedliwości” od strony przedmiotowej należy zwrócić uwagę przede wszystkim na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. W jednym z orzeczeń Trybunał stwierdził następująco: „W Rzeczypospolitej Polskiej są niezawisłe sądy, zaś wymiar sprawiedliwości sprawują sądy powszechne i sądy szczególne, (...) »wymiar sprawiedliwości« należy raczej rozumieć przedmiotowo, jako czynność polegającą na rozstrzygnięciu konfliktów prawnych, a nie podmiotowo, jako wyłączną właściwość organów sądowych. Faktem jest natomiast, że konstytucja i ustawodawstwo zwykłe przyznając sądom i sędziom szczególne uprawnienia i gwarancje, czynią sądy organami najbardziej wiarygodnymi dla sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Z tych też względów przyjmuje się, że jeżeli sądy same nie rozstrzygają konfliktów prawnych, to przynajmniej powinny w sferze wymiaru sprawiedliwości sprawować kontrolę nad orzecznictwem organów quasi-sądowych”3. Podobnie w orzeczeniu z 8.12.1998 r. Trybunał zajął stanowisko istotne z uwagi na rozróżnienie tego terminu, wskazując w nim że: „W świetle przepisów konstytucyjnych obowiązujących przed dniem wejścia w życie Konstytucji RP i ustawodawstwa zwykłego przyznano sądom i sędziom szczególne 17uprawnienia i gwarancje, które czynią sądy organami najbardziej wiarygodnymi dla sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Taki kierunek rozumienia »wymiaru sprawiedliwości« przyjmuje Konstytucja RP stanowiąc w art. 175 ust. 1, że wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawuje Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe”4.  Doktryna prawa konstytucyjnego definiuje wymiar sprawiedliwości w dwóch aspektach. A mianowicie w ujęciu materialnym, którego należy doszukiwać się w związaniu z ustrojowymi wartościami w związku z art. 2 Konstytucji RP oraz ujęciu formalnym, gdzie wymiar sprawiedliwości należy definiować z punktu widzenia jego funkcji, przedmiotu i organów5. Taki pogląd wydaje się być przeważający. Zdaniem A. Rosta „W ujęciu konstytucyjnym wymiarem sprawiedliwości jest rozstrzyganie sporów przez sądy, działające według szczególnych zasad zawartych w konstytucji i rozwiniętych w ustawach wydanych na jej podstawie”6.  Odnosząc się do regulacji konstytucyjnych należy wskazać, że art. 175 ust. 1 Konstytucji RP stanowi wprost, iż wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Tak enumeratywnie wyliczony katalog może budzić pewne wątpliwości interpretacyjne w związku z istnieniem pozasądowych organów wymiaru sprawiedliwości. Zarówno ten aspekt, jak i charakterystyka poszczególnych sądów wymienionych w art. 175 zostanie przedstawione w dalszej części pracy. Wracając do wymiaru sprawiedliwości, należy pamiętać również o zasadach naczelnych, według których wymiar sprawiedliwości powinien być zorganizowany. Dla organizacji i funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości należy wskazać na następujące zasady: niezawisłości sądów i sędziów, jednolitości systemu sądowego, jawności, instancyjności, udziału ławników, kontradyktoryjności, gwarancji prawa do obrony czy kolegialności7. Powyższe zasady należy wywodzić wprost z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej natomiast kolejne zasady odrębne dla procedury karnej, cywilnej czy administracyjnej należy wywodzić z zasad naczelnych.  Należy zatem przyjąć, że celem wymiaru sprawiedliwości w głównej mierze jest ochrona konstytucyjnych praw i wolności, ze szczególnym uwzględnieniem godności i wolności jednostki jak również rękojmia różnorodności w funkcjonowaniu systemu podziału władz8. Konkludując powyższe należy stwierdzić, że definicja wymiaru sprawiedliwości nie obejmuje swoim zakresem działalności sądu polubownego, aczkolwiek nie wyłącza to możliwości rozpoznania sprawy przez sąd polubowny. Współczesny Kodeks postępowania cywilnego wprost na to zezwala. Zdaniem Ł. Błaszczaka i M. Ludwik „działalność sądu polubownego nie jest ani wyjątkiem od konstytucyjnej zasady sądowego wymiaru sprawiedliwości, ani nie stanowi przełamania monopolu sądów powszechnych 18na sprawowanie wymiaru sprawiedliwości”9, z czym należy się w pełni zgodzić. Zasady wymiaru sprawiedliwości są bardzo istotne z punktu widzenia funkcjonowania sądownictwa polubownego, ponieważ w odniesieniu do tej właśnie instytucji zasady wymiaru sprawiedliwości mogą znaleźć zastosowanie, aczkolwiek nie wszystkie. Generalnie rzecz biorąc możliwość transponowania określonych zasad wiąże się z kwestią ukształtowania zasad procedury arbitrażowej. Organy wymiaru sprawiedliwości w świetle art. 175 Konstytucji RP  W obecnie obowiązującym systemie prawnym, Sąd Najwyższy stanowi naczelny organ sądowy państwa. Podążanie w myśl ogólnie przyjętej zasady, że ustrój Rzeczypospolitej Polskiej oparty jest na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, a także sam fakt zaliczenia Sądu Najwyższego do systemu organów władzy sądowniczej, pozwalają na wyznaczenie jego pozycji i konstytucyjnej roli10. Zgodnie z treścią art. 175 Konstytucji RP, wymiar sprawiedliwości sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe11. Tak skonstruowany pod względem rodzajowym podział pozwala na wyodrębnienie Sądu Najwyższego spośród pozostałych sądów powszechnych, a jednocześnie uznanie go za odrębny element sądowej struktury państwa.  Niewątpliwie jednym z najważniejszych zadań Sądu Najwyższego jest sprawowanie nadzoru nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania. Jest to kompetencja o tyle istotna, gdyż rozciąga się na wszystkie sądy powszechne i wojskowe w zakresie wszystkich rozpatrywanych przez nie spraw. Jednocześnie należy wskazać, że przepisy Konstytucji RP nie określają wprost środków nadzoru orzeczniczego. Ogólne wskazanie art. 176 ust. 2, zgodnie z którym ustrój i właściwość sądów oraz postępowanie przed sądami określają ustawy, pozostawia tę kwestię w rękach ustawodawcy, natomiast granicę w tym zakresie stanowi zwłaszcza zasada niezawisłości sędziowskiej12. Przykładowo nadzór może zostać sprawowany poprzez podejmowanie abstrakcyjnych uchwał interpretacyjnych, o ile nie doprowadza to do stanowienia nowego prawa, bądź też rozpoznawanie spraw indywidualnych, co z kolei powinno służyć ujednoliceniu całości orzecznictwa sądowego. Najczęściej jednak nadzór sprawowany jest poprzez rozpoznawanie kasacji i innych środków odwoławczych od rozstrzygnięć wydawanych przez sądy powszechne i wojskowe. Treść przepisów szczególnych, w tym zwłaszcza ustawy z 23.11.2002 r. o Sądzie Najwyższym13, wskazuje również inne zadania, poprzez realizację których Sąd Najwyższy sprawuje wymiar sprawiedliwości. Właściwy jest on do rozpoznawania protestów wyborczych (w tym dotyczących wyborów do Parlamentu 19Europejskiego), weryfikacji wyborów przeprowadzanych do Sejmu i Senatu oraz wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, jak również stwierdzenia ich ważności. Ponadto stwierdza on ważność referendum ogólnokrajowego i konstytucyjnego, opiniuje projekty ustaw oraz innych aktów normatywnych, na podstawie których orzekają i funkcjonują sądy. Ma również kompetencję do opiniowania pozostałych ustaw w zakresie, w którym uzna to za celowe, co nabrało szczególnego znaczenia, zwłaszcza w okresie transformacji ustrojowej, bowiem w warunkach szybkich i gruntownych zmian prawnych, wykładnia dokonywana przez Sąd Najwyższy, podyktowana dodatkowo jego ogromnym autorytetem wśród sądów i obywateli, istotnie umacnia ideę pewności prawa14. Do zadań Sądu Najwyższego należy także rozstrzyganie rozbieżności dotyczących wykładni prawa, które to uwidaczniają się w orzecznictwie sądów powszechnych, wojskowych lub samego Sądu Najwyższego. Rozbieżności te mogą zostać rozstrzygnięte na wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Rzecznika Praw Obywatelskich, Prokuratora Generalnego, jak również w zakresie swej właściwości Rzecznika Praw Dziecka, Rzecznika Ubezpieczonych oraz Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego.  Zgodnie z przepisami ustawy o Sądzie Najwyższym, SN dzieli się na izby. Do podstawowych zadań Izby Cywilnej należy rozpatrywanie spraw z zakresu prawa cywilnego, gospodarczego, rodzinnego i opiekuńczego, a także dotyczących rejestracji przedsiębiorców i rejestracji zastawów15. Zajmuje się ona także skargami składanymi odnośnie do opieszałości w przebiegu postępowania przed Sądem Najwyższym, dotyczących spraw znajdujących się w kompetencji Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych. Ta izba z kolei przede wszystkim rozpatruje sprawy z pogranicza prawa pracy, ubezpieczeń społecznych oraz sprawy publiczne, zwłaszcza z zakresu prawa ochrony konkurencji, telekomunikacji i transportu itp. Izba właściwa jest również do rozstrzygania spraw rejestrowych, spraw dotyczących roszczeń na podstawie prawa własności intelektualnej, a także tych, w których złożono odwołanie od decyzji Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Ponadto Izba rozpatruje skargi na przewlekłość postępowania w wymienionych sprawach przed sądem apelacyjnym oraz Sądem Najwyższym w sprawach znajdujących się we właściwości Izby Cywilnej. Z kolei Izba Wojskowa...