Abstrakt

Wprowadzenie  Niniejsze opracowanie poświęcone jest doktrynie autonomicznego charakteru klauzuli arbitrażowej i opisaniu relacji, jaka zachodzi pomiędzy klauzulą arbitrażową zamieszczoną w umowie głównej a samą umową główną. Autonomia klauzuli arbitrażowej jest zestawiana często z doktryną „Kompetencja-Kompetencja”. Można ją pokrótce opisać jako doktrynę, zgodnie z którą to sąd polubowny (sąd arbitrażowy), nie zaś sąd powszechny, jest właściwy do rozstrzygania o kompetencji sądu polubownego. Opracowanie bada stosunek jaki zachodzi pomiędzy autonomią klauzuli arbitrażowej a doktryną „Kompetencja-Kompetencja”. Rozważania pracy koncentrują się także na porównaniu doktryny autonomicznego charakteru klauzuli arbitrażowej w ustawodawstwach: amerykańskim, brytyjskim, francuskim oraz polskim z uwzględnieniem przepisów prawa i orzecznictwa.  Jednymi z najistotniejszych zagadnień związanych z międzynarodowym arbitrażem handlowym są: doktryna autonomii klauzuli arbitrażowej (ang. Separability of arbitration clause) oraz doktryna „Kompetencja-Kompetencja” (niem. Kompetenz-Kompetenz, ang. competence-competence). Na pozór są one od siebie niezależne. Przyświeca im jednak wspólny cel: niedopuszczenie do sądowej interwencji w sprawie, w której właściwe będzie poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego1.  Zagadnienie doktryny „Kompetenz-Kompetenz” nie jest przedmiotem niniejszego opracowania, jednakże nie da się przeprowadzić właściwej analizy doktryny autonomicznego charakteru klauzuli arbitrażowej bez odniesienia do zasady „Kompetenz-Kompetenz”. Pokrótce można ją opisać jako zasadę, zgodnie z którą sąd polubowny jest kompetentny do 53rozstrzygania o swojej własnej właściwości2. Pełniejszą definicję budują przepisy Konwencji Europejskiej o międzynarodowym arbitrażu handlowym (art. 5 ust. 3), które stanowią, że „sąd arbitrażowy, przeciwko któremu zgłoszono zarzut niewłaściwości, nie powinien uchylać się od rozpoznania sprawy i ma sam prawo orzec co do swojej właściwości albo co do ważności umowy o arbitraż, lub kontraktu, którego częścią składową jest ta umowa (...)”3. W podobnym duchu wypowiada się ustawa modelowa UNCITRAL z 1985 r. Przepis art. 16 stanowi, że sąd polubowny może orzec o swojej właściwości, włączając w to zarzuty odnoszące się do istnienia i ważności umowy o arbitraż4.  Nauka wskazuje, że doktryna „Kompetenz-Kompetenz” może być rozpatrywana w dwóch aspektach. W aspekcie pozytywnym to kompetencja sądu polubownego do rozstrzygania o swojej właściwości. W aspekcie negatywnym zasada „Kompetenz-Kompetenz” jest dyrektywą kierowaną do sądów powszechnych i ogranicza prawo sądu powszechnego (państwowego) do rozpoznania sprawy, jeśli sprawa powinna zostać skierowana do sądu polubownego.  Współcześnie nie neguje się istnienia zasady pierwszeństwa sądu polubownego przed sądem powszechnym co do orzekania o właściwości tego pierwszego. Rola sądów powszechnych ogranicza się do funkcji kontrolnych5. Taki wniosek płynie z lektury przepisów Konwencji Nowojorskiej o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych z 10.6.1958 r., a zwłaszcza art. 5 Konwencji.  Pozostawienie sądowi polubownemu do rozstrzygnięcia kwestii istnienia czy ważności umowy o arbitraż stawia pytanie o status takiej umowy. Umowa o arbitraż stanowi bowiem podstawę dla sądu polubownego do rozpoznania sprawy i praktycznie wyłącza możliwość dochodzenia roszczenia przed sądem powszechnym. Umowa o arbitraż traktowana była niegdyś jako wywłaszczanie sądów państwowych z jurysdykcji (ang. „ouster of jurisdiction”)6.  W piśmiennictwie używa się wielu określeń w odniesieniu do umowy o arbitraż, takich jak „zapis na sąd polubowny”, „umowa o arbitraż” czy „zgoda na arbitraż”. Pojęcie „zgody na arbitraż” (ang. „consent to arbitration”) wprowadzone przepisami Konwencji Waszyngtońskiej7 znajduje zastosowanie jedynie na gruncie arbitrażu inwestycyjnego oraz arbitrażu BIT-owskiego, wynikającego z przepisów bilateralnych umów międzynarodowych dotyczących popierania i wzajemnej ochrony inwestycji zagranicznych (ang. bilateral investment treaties)8.54  Niniejsze opracowanie zajmuje się wyłącznie problematyką arbitrażu prawa prywatnego, dlatego też używane będą zamiennie terminy „zapis na sąd polubowny” i „umowa o arbitraż”. M. Tomaszewski wskazuje, że termin „umowa o arbitraż” używany jest zwykle w konwencjach międzynarodowych i literaturze dotyczącej arbitrażu...