Abstrakt

I. Wstęp  Sprawiedliwość naprawcza (restorative justice) to filozofia odpowiedzialności karnej rozpowszechniona w latach 70. XX w. w Kanadzie, Norwegii i Anglii na gruncie rozczarowania koncepcją sprawiedliwości retrybutywnej oraz resocjalizacyjnej. Dostrzegając nieefektywność i wysokie koszty resocjalizacji przeciwstawiono jej model oparty na rozwiązywaniu konfliktów przez przekazywanie ich z rąk państwa do gestii samych jego stron2. Zakładano, że tylko w taki sposób mogło dojść do realnego naprawienia szkody i wygaszenia konfliktu zaistniałego po dokonaniu przestępstwa.  T.F. Marshall definiuje sprawiedliwość naprawczą jako proces, w którym spotykają się wszystkie strony związane z konkretnym przestępstwem, aby wspólnie rozstrzygnąć, jak zaradzić jego skutkom i ich następstwom3. Zdaniem M. Wrighta sprawiedliwość naprawcza zmierza przede wszystkim do wyrównania krzywdy powstałej w wyniku czynu przestępczego, w szczególności przez umożliwienie lub wymaganie, aby sprawca podjął działania naprawcze, zaś ofiara uczestniczyła w dyskusji ze sprawcą na temat formy zadośćuczynienia4. W. Zalewski uważa natomiast, że podstawowym założeniem sprawiedliwości naprawczej jest budowanie reakcji na przestępstwo w konfiguracji sprawca – ofiara – wspólnota. Chodzi bowiem o stworzenie adekwatnej reakcji na społeczny charakter przestępstwa5.  Koncepcja restorative justice wpłynęła na dzisiejszy system wymiaru sprawiedliwości w sposób wręcz rewolucyjny. Do istotnego udziału w procesie karnym, który skupiony był dotychczas wyłącznie na sprawcy i przestępstwie, dopuszczono w końcu ofiarę przestępstwa – można by rzec, że dokonano jej upodmiotowienia. Zwrócono uwagę, że często nie jest 5możliwe zrealizowanie celów postępowania, jeżeli właściwym stronom konfliktu nie stworzy się możliwości porozumienia, dojścia do źródeł przestępstwa, zrozumienia motywów postępowania, wyrażenia skruchy. Zrozumiano, że proces karny nie może pomijać rzeczywistych potrzeb ofiary, jej naturalnego prawa do wpływania na przebieg i rezultat procesu.   Koncepcja sprawiedliwości naprawczej proponuje kilka metod rozwiązywania konfliktów, tj. mediacje, konferencje, koła pojednawcze, negocjacje6. Wszystkie zakładają spotkanie ofiary ze sprawcą, dialog, uzgodnienie warunków reparacji i wyciągnięcie wniosków na przyszłość. Nie wszystkie jednak znalazły miejsce w polskim procesie karnym.   Mediację można zdefiniować, jako dobrowolne porozumienie między pokrzywdzonym a sprawcą w celu naprawienia wyrządzonych szkód materialnych i moralnych przy pomocy bezstronnej i neutralnej osoby, jaką jest mediator7. Do polskiego prawa wprowadzono ją kodyfikacją karną z 6.6.1997 r.8, zaś przez następne lata dochodziło do swoistej ewolucji regulacji prawnej, mającej na celu umożliwienie jej szerszego stosowania. W postępowaniu mediacyjnym upatrywano ogromną szansę dla wymiaru sprawiedliwości, zwłaszcza dla przyspieszenia i obniżenia kosztów procesu. Ponadto miała ona przynieść wymierne korzyści dla samych stron konfliktu, a więc sprawcy i ofiary. Jednak czy w istocie tak się stało? Czy idea sprawiedliwości naprawczej i jej metody znalazły szerokie zastosowanie w praktyce? A jeżeli nie, to z jakich przyczyn? Czy tam, gdzie instytucję mediacji stosowano, okazywała się ona jedynie nieskutecznym wymysłem w realizacji utopijnych haseł restorative justice? A może na przeszkodzie stanęły niewiedza lub pełne nieufności i niechęci poglądy sędziów oraz stron postępowania?   W niniejszym artykule spróbujemy odpowiedzieć na powyższe pytania i opierając się na danych dotyczących działalności orzeczniczej krakowskich sądów rejonowych opiszemy rzeczywistą kondycję, istniejącej w Polsce już ponad 15 lat, instytucji mediacji w sprawach karnych.II. Wyniki badań aktowych przeprowadzonych w wydziałach karnych krakowskich sądów rejonowych1. Metodologia badań  Niniejszy artykuł w znacznej mierze powstał na podstawie badań aktowych przeprowadzonych przez autorów w wydziałach karnych krakowskich sądów rejonowych, a zatem w pierwszej kolejności zasadne będzie krótkie przedstawienie założeń oraz etapów prowadzących do uzyskania informacji przedstawionych w dalszej części.  Za pośrednictwem Kierownika Działu Praktyk i Spraw Aplikantów Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury zwróciliśmy się do Prezesów Sądów Rejonowych w Krakowie z wnioskiem o udostępnienie wykazów ‘K’ i ‘MED’ w celu odnotowania sygnatur akt, w których wydano postanowienie o skierowaniu sprawy do postępowania mediacyjnego 6w latach 2010–2011. Następnie w sekretariatach wydziałów karnych sądów rejonowych przeglądaliśmy akta spraw wskazanych powyżej, dokonując notatek w zakresie dotyczącym ogólnej liczby wpływu spraw do sądu w danym roku, typu czynu zabronionego zarzucanego oskarżonemu, inicjatywy w skierowaniu sprawy do postępowania mediacyjnego, postanowienia o skierowaniu sprawy do postępowania mediacyjnego, czasu trwania tego postępowania, wyboru mediatora, sposobu prowadzenia mediacji, jej przebiegu oraz ewentualnej ugody, rozstrzygnięcia sądu po zakończeniu postępowania mediacyjnego oraz ewentualnego zaskarżenia orzeczenia kończącego postępowanie. Powyższe dane, dla przejrzystości ich odczytania umieściliśmy w odpowiednich tabelach oraz opatrzyliśmy stosownym komentarzem.  Wybór powyższej metody był o tyle zasadny, że pozwolił nam zweryfikować stosowanie postępowania mediacyjnego w różnych sądach należących do tego samego okręgu, a ponadto w okresie 2 lat, co powinno wykluczyć przypadkowość uzyskanych danych. Zależało nam na całościowym zapoznaniu się z praktyką przyjętą w poszczególnych sądach, co, naszym zdaniem, pozwoliło na uchwycenie zasadniczego obrazu stosowania instytucji mediacji w sprawach karnych.  Jako uzupełniające narzędzie badawcze wykorzystaliśmy przygotowaną przez nas anonimową ankietę, która została skierowana do sędziów wydziałów karnych krakowskich sądów rejonowych. Ankieta zawierała następujące pytania:1. Jaka jest główna idea sprawiedliwości naprawczej? W czym tkwi jej istota?2. Jakimi metodami rozwiązywania konfliktów się ona posługuje?3. Czy jest to koncepcja słuszna?4. Jakie są jej złe, a jakie dobre strony? Jakie wypływają z niej korzyści?  Pod każdym pytaniem zostawiono miejsce na odpowiedź (maksymalnie kilka zdań).  Sędziowie wypełniali ankiety w krótkim czasie, samodzielnie, bez udziału osób trzecich i niekorzystając z jakichkolwiek pomocy naukowych.2. Ogólny obraz stosowania postępowania mediacyjnego w wydziałach karnych krakowskich sądów rejonowych w latach 1999–2009  Zanim przejdziemy do omawiania wyników przeprowadzonych przez nas badań aktowych dotyczących stosowania mediacji w latach 2010–2011, warto pokrótce przytoczyć wyniki takich analiz przeprowadzonych w 2010 r. przez G. Oklejaka dla celów pracy magisterskiej zatytułowanej „Postępowanie mediacyjne w sprawach karnych w świetle badań aktowych przeprowadzonych w krakowskich sądach rejonowych”?9. Tematyka tych badań obejmowała stosowanie mediacji w sprawach karnych w krakowskich sądach rejonowych, w wydziałach karnych w latach 1999–2009, a zatem od początku funkcjonowania omawianej instytucji. Poniżej przedstawiono wyniki dotyczące części uzyskanych danych, w najistotniejszych kategoriach. W naszej ocenie dadzą one możliwość szerszego 7spojrzenia na problematykę stosowania postępowania mediacyjnego, skonfrontowania z aktualnymi informacjami, a w konsekwencji wyciągnięcia bardziej miarodajnych, rzetelnych wniosków końcowych.  Tabela A. Skuteczność mediacji w zależności od typu czynu zabronionegoKategoria przestępstw Liczba postępowań mediacyjnychPostępowania mediacyjne zakończone ugodąSkutecznośćprzeciwko życiu i zdrowiu82 (10,3%)6478%przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji32 (4%)2475%przeciwko wolności125 (15,7%)6552%przeciwko rodzinie i opiece388 (48,7%)26367%przeciwko czci i nietykalności cielesnej14 (2%)642%przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego16 (2%)1275%przeciwko mieniu102 (12,8%)7068%inne37 (4,6%)2362%łącznie796 (100%)52766%  Dane zawarte w Tabeli A wskazują na liczbę spraw skierowanych do mediacji z podziałem na kategorie przestępstw. Ogólna skuteczność postępowania mediacyjnego wyniosła 66%. Mediacja najczęściej była stosowana przy...