Abstrakt

Pojęcie zdatności arbitrażowej  Zdatność arbitrażowa (ang. arbitrability, fr. arbitrabilite, niem. objektive Schiedsfähigkeit), oznacza dopuszczalność poddania danego sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego z uwagi na jego przedmiot1, a więc poddania sporu kognicji sądu polubownego w wyniku sporządzenia zapisu na sąd polubowny2. Jest to spór prawny, wynikający ze stosunku prawnego, czyli spór o prawo, a nie spór o fakty3. Pojęcie to, wprowadzone do polskiego języka prawniczego stosunkowo niedawno4, wyznacza przedmiotowy zakres dopuszczalności arbitrażu5. Jest to węższe rozumienie zdatności arbitrażowej, aprobowane w europejskiej literaturze prawniczej. Natomiast w amerykańskiej nauce i literaturze koncepcja arbitrability pozwala również znaleźć odpowiedź na pytanie, czy spór mający być przedmiotem rozstrzygnięcia objęty został zapisem na sąd polubowny6.   Pomimo że istnieje silne dążenie do nadania zdatności arbitrażowej charakteru uniwersalnego, ułatwiającego międzynarodową wymianę, ustawodawstwo każdego państwa wyraźnie określa zarówno zakres podmiotowy, jak i przedmiotowy arbitrażu7.   Brak zdatności arbitrażowej oznacza, że rozstrzygnięcie danego sporu zostało zarezerwowane dla sądów państwowych8. Określenie granic jurysdykcyjnych sądów polubownych przez wskazanie, jakie spory mogą zostać przez nie rozstrzygnięte, jest jedną z form 77sprawowania przez państwo kontroli nad sądownictwem polubownym. Związane jest ono przede wszystkim z koncepcją porządku publicznego przyjętą przez dane państwo w interesie publicznym9. Każde państwo decydując, które rodzaje sporów można poddać pod arbitraż, bierze pod uwagę swój polityczny, ekonomiczny oraz socjalny porządek10, a ponadto okoliczność czy ich rozstrzygnięcie wpływa na prawa osób trzecich11. Władza ustawodawcza i sądownictwo w każdym państwie muszą balansować między generalnym publicznym interesem promowania handlu międzynarodowego przez rozwiązywanie sporów w drodze arbitrażu a znaczeniem spraw zarezerwowanych wyłącznie dla sądów. W sferze międzynarodowej interes handlu międzynarodowego był niejednokrotnie ważnym czynnikiem w przekonaniu sądów do zdatności arbitrażowej pewnych kategorii sporów12.   Zawsze pozostaje jednak pewien katalog sporów, który znajduje się w wyłącznej jurysdykcji sądów powszechnych danego państwa. Arbitrzy w procesie orzekania powinni przewidzieć, które kategorie sporów są otoczone szczególną ochroną państwa uznania oraz wykonania. Podczas tej analizy należy brać pod uwagę nie tylko zdatność arbitrażową, ale również zakres klauzuli porządku publicznego13.  Zdatność arbitrażowa poszczególnych typów sporów, a w szczególności związanych z prawem antymonopolowym, jest od pewnego czasu przedmiotem debaty. Zależy ona nie tylko od interesów państwa w ochronie swojego porządku publicznego, ale także od stopnia braku zaufania do niezależnych arbitrów stosujących bezwzględnie obowiązujące przepisy danego państwa14.  Ocena zdatności arbitrażowej konkretnego rodzaju sporów odgrywa szczególnie ważną rolę w postępowaniu o uznanie i wykonanie orzeczenia sądu arbitrażowego. Zgodnie z art. V ust. 2 lit. a Konwencji nowojorskiej15, sąd państwowy może odmówić uznania i wykonania orzeczenia arbitrażowego również w sytuacji, gdy w świetle prawa danego kraju przedmiot sporu nie może być rozstrzygany w drodze arbitrażu16. Analogiczne rozwiązanie przyjmuje Konwencja europejska17 w art. VI ust. 2 zd. 2. Przepisy te znalazły swoje odbicie w art. 1206 § 2 pkt 1 KPC – brak zdatności arbitrażowej jest przesłanką uchylenia wyroku sądu arbitrażowego, natomiast według art. 1214 § 3 pkt 1 KPC – przesłanką odmowy uznania lub stwierdzenia wykonalności wyroku lub ugody, którą sąd powszechny bierze z urzędu pod uwagę18.78Pojęcie zdatności ugodowej  Zdatność ugodowa (niem. Vergleichsfähigkeit, czasami błędnie tłumaczona jako zdolność ugodowa19) oznacza możliwość zawarcia ugody co do praw będących przedmiotem sporu. Polska doktryna jak dotąd nie zajmowała się bliżej pojęciem zdatności ugodowej, jakkolwiek można wskazać przesłanki oceny tej zdatności. O zdatności ugodowej decydują przede wszystkim przepisy prawa materialnego, jednak znaczenie mogą mieć również przepisy prawa procesowego. Jak wynika z art. 184 zd. 1 KPC ugoda może być zawarta w sprawie, której charakter na to zezwala. Charakter taki ma jedynie taka sprawa, w której przedmiotem postępowania jest stosunek prawny, ale tylko taki, w zakresie którego istnieje według prawa materialnego możliwość samodzielnego dysponowania przez strony prawami lub roszczeniami, które z tego stosunku wynikają. Możliwość dysponowania prawami i roszczeniami jest jedynie możliwością abstrakcyjną, która istnieje, gdy strony mogą się porozumieć co do praw lub roszczeń. Nie ma znaczenia na gruncie zdatności, czy w ramach konkretnych okoliczności strony mogą zawrzeć ugodę o określonej treści20.  Jeżeli dany rodzaj stosunków prawnych lub wynikające z nich prawa i roszczenia w ogólności, lub w pewnej części w świetle prawa materialnego nie podlegają dyspozycji stron, to występuje brak zdatności ugodowej. Brak ten może być następstwem charakteru stosunków prawnych, praw lub roszczeń (np. władza rodzicielska czy też stosunki małżeńskie niemajątkowe). Również wyraźny przepis prawa procesowego może wyłączyć w danej kategorii spraw możliwość zawarcia ugody (art. 47712 oraz 47941 KPC)21.Zdatność ugodowa warunkiem zdatności arbitrażowej?  Wzajemne powiązanie zdatności ugodowej ze zdatnością arbitrażową stanowi w doktrynie kwestię sporną. Przychylenie się do którejkolwiek z koncepcji ma wymierne skutki w zasadniczej dla całego postępowania arbitrażowego kwestii, czy dany spór może być rozstrzygany przez sąd polubowny, tj. w kwestii zdatności arbitrażowej22.  W art. 1157 KPC zostało zawarte zastrzeżenie, według którego można poddać pod rozstrzygnięcie sądu arbitrażowego spory o prawa majątkowe lub niemajątkowe – mogące być przedmiotem ugody sądowej, z wyjątkiem spraw o alimenty. Owo zastrzeżenie należy rozumieć w ten sposób, że jeśli spór podlegałby pod rozstrzygnięcie sądu państwowego to strony, co do praw będących przedmiotem sporu, mogłyby zawrzeć ugodę, zatem dopuszczalność zdatności arbitrażowej jest warunkowana zdatnością ugodową sporu23.  Wymóg zdatności ugodowej zawarty w art. 1157 KPC jest zbliżony do warunku, dotyczącego granic zdolności do samodzielnego zobowiązywania się (zawartego w dawnym 79art. 697 § 1 KPC). Przed nowelizacją Kodeksu postępowania cywilnego przyjmowano, że warunek ten obejmował również możliwość poddania sporu pod rozstrzygnięcie sądu arbitrażowego ze względu na jego przedmiot...