Abstrakt

Wprowadzenie  Pomimo że tzw. sprawy opcyjne1 nie są już obecnie przedmiotem tak licznych publikacji jak w czasach początku kryzysu gospodarczego, czyli na przełomie 2008 i 2009 r., to postępowania, których przedmiotem są transakcje opcyjne, nadal się toczą, a co więcej, część z nich jest dopiero teraz wszczynana. Potwierdza to więc tezę, że problem dochodzenia roszczeń wynikających z zawieranych kontraktów opcyjnych nie był i nie jest marginalny. W tym kontekście na uwagę zasługuje okoliczność, że mimo coraz większego zainteresowania problematyką instrumentów finansowych, w tym w szczególności opcji, literatura prawnicza dotycząca tego zagadnienia, w porównaniu do liczby opracowań o charakterze ekonomicznym, jest nadal uboga2. Tematu nie wyczerpują także publikacje w prasie bieżącej, które są nastawione na przedstawienie problematyki kontraktów opcyjnych szerszemu kręgowi czytelników, a ich celem nie jest omówienie kwestii stricte prawnych. Brak jest zaś zupełnie publikacji z zakresu prawa procesowego, które w przypadku tzw. spraw opcyjnych związane są w szczególności z faktem, że część z tych postępowań, w związku z zawarciem przez strony umowy zapisu na sąd polubowny, toczy się przed sądami arbitrażowymi.   Już na wstępie należy jednak wskazać, że mimo przedstawienia w ramach artykułu w szczególności problematyki związanej z postępowaniami polubownymi dotyczącymi kwestii instrumentów finansowych – znaczna część uwag ma charakter systemowy i jest związana z problematyką specyfiki postępowania arbitrażowego w ogóle, a nie tylko i wyłącznie z tzw. sprawami opcyjnymi.101Zapis na sąd polubowny jako umowa stron  Dla dalszych rozważań kluczowe jest określenie charakteru prawnego zapisu na sąd polubowny, a właściwie przyjęcie lub odrzucenie możliwości stosowania regulacji prawa materialnego – w szczególności przepisów Kodeksu cywilnego. W doktrynie3 tradycyjnie wskazuje się możliwość zakwalifikowania zapisu na sąd polubowny jako umowy prawa cywilnego materialnego (umowę prywatnoprawną)4, umowy procesowej5, umowy o podwójnym (mieszanym) charakterze, a więc jednocześnie umowy prawa cywilnego materialnego i procesowego6 oraz umowy sui generis7. Przeważający wydaje się jednak pogląd o uznaniu zapisu na sąd polubowny jako umowy prawa procesowego8. Wskazuje się, że przedmiot i główne skutki zapisu na sąd polubowny w postaci, co do zasady, wyłączenia właściwości sądu państwowego i stworzenia podstawy dla rozstrzygnięcia sporu przez sąd polubowny mają charakter tylko i wyłącznie procesowy9. Jednocześnie podkreśla się, że bez znaczenia pozostaje fakt, że zapis jest w zasadzie instytucją umowną oraz że w określonym zakresie musi on podlegać przepisom prawa materialnego, które mają zastosowanie wyłącznie subsydiarne i poprzez analogię10.  Mimo że powyższe uwagi należy uznać za jak najbardziej słuszne, wydaje się jednak, że na głębszą analizę zasługuje dotąd nie poruszany szerzej aspekt zapisu na sąd polubowny jako umowy, niezależnie od tego, czy uznana ona zostanie za umowę prawa procesowego, czy też umowę prawa materialnego11. Jak już bowiem wskazano powyżej, nawet w przypadku kwalifikacji zapisu na sąd polubowny jako umowy procesowej, za jak najbardziej możliwe należy uznać zastosowanie do niej per analogiam przepisów prawa materialnego12, co pociąga za sobą daleko idące skutki w postępowaniu arbitrażowym, w szczególności w aspekcie zarzutów bezskuteczności zapisu na sąd polubowny, które mogą stanowić podstawę skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego (art. 1206 § 1 pkt 1 KPC).102Pojęcie umowy w prawie polskim  W Kodeksie cywilnym brak jest definicji umowy. W doktrynie wskazuje się natomiast, że umowa obejmuje zgodny zamiar stron, zwany konsensem, mający na celu powstanie, zmianę lub ustanie skutków prawnych, a jej istotą jest „samozobowiązanie się” stron składających zgodne oświadczenia woli13. W tym kontekście w szczególności na uwagę zasługuje konieczność stosowania zasady pacta sunt servanda. Stosując zaś powyższe do zapisu na sąd polubowny14, należy wskazać, że strony dokonujące zapisu na sąd polubowny składają zgodne oświadczenia woli, których celem jest przekazanie kompetencji do rozstrzygnięcia istniejących lub mogących zaistnieć między nimi sporów wybranemu przez nie sądowi polubownemu15. Jednocześnie wymaga zaznaczenia, że sporządzenie zapisu na sąd polubowny nie pociąga za sobą powstania, zmiany ani rozwiązania żadnego stosunku prawnego o charakterze materialnoprawnym16. Swoboda kontraktowania w przypadku zapisu na sąd polubowny  Z pojęciem umowy immanentnie związana jest zasada swobody umów17, która przejawia się w możliwości: zawarcia lub niezawarcia umowy, wyboru kontrahenta, swobodnego kształtowania treści umowy, jak również jej formy18. W kontekście problematyki zapisu na sąd polubowny swoboda kontraktowania w zasadzie nie doznaje dalej idących ograniczeń, czego nie można już powiedzieć o zawieraniu zapisu na sąd polubowny w tzw. sprawach opcyjnych. Podkreślenia wymaga jednak w tym miejscu okoliczność, że wszelkie ograniczenia w tym zakresie w praktyce nie wynikają z charakteru przedmiotu takich postępowań, ale z faktu, że zapisy na sąd polubowny zawierane są w umowach ramowych19, które wydaje się, że należałoby uznać za wzorzec umowy20 w rozumieniu art. 384 § 1 KC21. 103W tym kontekście za słuszny należy uznać pogląd, że stosowanie wzorców umów świadczy o pewnym odchyleniu od zasady swobody umów, przy jednoczesnej aprobacie warunków ustalanych z góry jednostronnie przez profesjonalistę22. Z tym stanowiskiem należy się zgodzić choćby ze względu na fakt, że umowy ramowe zawierane przez banki są ściśle powiązane z konkretnymi umowami wykonawczymi i dotyczą skomplikowanej materii instrumentów finansowych. Oczywiste jest więc, że to bank jako podmiot prowadzący działalność w tym zakresie ma większą wiedzę i doświadczenie23. Abstrahując jednak od powyższego, dla dalszych rozważań istotne jest, że zarówno posłużenie się przez proferenta wzorcem umownym, jak i przystąpienie przez adherenta stanowią ich oświadczenia woli24.   Przede wszystkim podkreślić należy, że strony w ogóle mogą lub nie dokonać zapisu na sąd polubowny. Jednak wobec okoliczności, że zapis na sąd polubowny stanowi jedno z postanowień umowy ramowej, należy wskazać, że co do zasady strona, chcąc zawrzeć z bankiem umowę ramową, ma ograniczoną możliwość kontraktowania i faktycznie musi wyrazić zgodę...