Abstrakt

Uwagi wstępne  Uprawnienia i obowiązki arbitra sądu polubownego stanowią wzajemnie powiązany konglomerat i wyznaczają jego sytuację prawną. Tylko w pewnym zakresie wynikają one wprost z przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, częściowo mogą być one ustalane lub modyfikowane w drodze porozumienia stron oraz w zaakceptowanych przez strony regulaminach stałych sądów polubownych. Uprawnienia i obowiązki arbitrów wynikają także z kontekstu Kodeksu postępowania cywilnego i idei sądownictwa polubownego zawartego w tym akcie prawnym. Istotne znaczenie mają także dla ich określenia ustalone w tym zakresie zwyczaje, często bardziej dookreślone w przepisach soft law1.  W części przypadków prawa i obowiązki arbitra się pokrywają. Na przykład arbiter ma prawo do aktywnego uczestniczenia w postępowaniu przed sądem polubownym i jest to jednocześnie jego obowiązek. Niekiedy uprawnienie arbitra związane jest z jego obowiązkiem, np. prawu arbitra do zgłoszenia zdania odrębnego od wyroku odpowiada obowiązek sporządzenia uzasadnienia tego zdania odrębnego. Zwrócić należy uwagę na rozróżnienie pojęć „arbiter”, „arbiter przewodniczący”, „skład orzekający” oraz „sąd polubowny”2. Jedynie w przypadku sądu polubownego ad hoc pojęcia te są tożsame. W przypadku stałego sądu polubownego sąd ten jest sądem polubownym, a skład orzekający to arbitrzy rozpoznający i rozstrzygający daną sprawę cywilną. Arbiter w składzie wieloosobowym ma np. jedynie prawo i obowiązek uczestniczenia w naradzie, głosowaniu i sporządzeniu wyroku sądu polubownego, a nie prawo i obowiązek wydania wyroku sądu polubownego, choć używając skrótu myślowego, mówi się o prawie i obowiązku wyrokowania przez takiego arbitra. Odróżnić należy kompetencje i obowiązki tych organów od uprawnień i obowiązków arbitra, choć są one ze sobą nierozerwalnie związane. Zaznaczyć należy także, że arbitra przewodniczącego w porównaniu z arbitrem „bocznym” dotyczy szereg dalszych (dodatkowych) praw i obowiązków związanych ze sprawowaniem tej funkcji.  Wyróżnić można obowiązki arbitra pojawiające się z chwilą powierzenia mu tej funkcji, istniejące w trakcie postępowania oraz te, które mogą zaistnieć po wydaniu wyroku lub postanowienia kończącego postępowanie w sprawie. Z kolei prawa arbitra129to prawo do wynagrodzenia i zwrotu wydatków oraz prawa związane z tokiem postępowania i z wyrokowaniem. Obowiązki arbitra związane są także z jego odpowiedzialnością za ich prawidłową realizację. Niewywiązywanie się przez arbitra z jego obowiązków może w szczególności spowodować pozbawienie go mandatu arbitra w danym postępowaniu w drodze odwołania albo wyłączenia lub może skutkować odpowiedzialnością cywilną arbitra.  Zaznaczyć należy, że naruszenie obowiązków arbitra może mieć wpływ na wydany przez skład orzekający wyrok sądu polubownego. Stwarzać ono może bowiem możliwość skutecznego uchylenia tego wyroku w drodze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego na podstawie art. 1206 § 1 pkt 2 lub 4 KPC bądź art. 1206 § 2 pkt 2 KPC. Uchybienie obowiązkom arbitra skutkować może także odmową uznania lub stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego zgodnie z art. 1214 § 3 pkt 2 KPC.Obowiązki arbitra związane z jego zdatnością do pełnienia funkcji arbitra  Arbiter ma obowiązek posiadać już od chwili powołania go na tę funkcję pewne określone cechy (przymioty) i zachować je przez czas trwania postępowania przed sądem polubownym. Arbitrem zgodnie z art. 1170 KPC może być każda osoba fizyczna, bez względu na obywatelstwo, mająca pełną zdolność do czynności prawnych, z wyjątkiem sędziego sądu państwowego. Sędzia państwowy może natomiast zostać arbitrem, w przypadku gdy jest już w stanie spoczynku. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych cudzoziemców zgodnie z art. 9 ustawy – Prawo prywatne międzynarodowe3 oceniana jest według ich prawa ojczystego. Kwalifikacje arbitra do pełnienia funkcji arbitra obejmują kwalifikacje ogólne (przesłanki ustawowe), które spełniać musi każdy arbiter, określone w art. 1170 KPC, oraz kwalifikacje szczególne (cechy dodatkowe arbitra), które mogą być określone w danej sprawie przez strony, a uwzględniane są z urzędu przez sąd państwowy przy wyznaczaniu arbitra (art. 1173 KPC). Arbiter przed powołaniem go na tę funkcję powinien złożyć oświadczenie (jest to jego obowiązek) o ewentualnie istniejących w tym zakresie przeszkodach. Ukrycie przez arbitra takich okoliczności może także stanowić postawę jego odpowiedzialności odszkodowawczej względem stron.  Ustawowo określonym obowiązkiem arbitra jest także posiadanie cech niezależności i bezstronności...