Abstrakt
Uwagi wstępne Cechą współczesnego prawa prywatnego jest to, że w dużej mierze zaczyna ono być nastawione na ochronę podmiotów, których pozycja – choć formalnie są one autonomiczne i równorzędne względem swego kontrahenta – jest zacznie słabsza od pozycji drugiej strony stosunku prawnego. To osłabienie jest wynikiem pewnych uwarunkowań o charakterze pozaprawnym, w szczególności faktycznej przewagi drugiej strony – zwłaszcza przewagi ekonomicznej, psychologicznej i informacyjnej. Taka jest właśnie geneza prawa pracy, nastawionego na ochronę słabszej strony stosunku pracy, tj. pracownika. Podobnie rzecz się ma w przypadku prawa konsumenckiego, jednakże tutaj ustawodawca wprowadza pewne uregulowania, które mają zapobiegać ewentualnym nadużyciom przedsiębiorców w stosunku do konsumentów. Praktyka pokazuje, że nie zawsze sama regulacja prawna wystarczy, aby skutecznie chronić konsumentów. Problemem nie jest bowiem brak uprawnień po stronie konsumentów2, lecz w ogromnej większości przypadków brak determinacji w ich realizacji. Wynika to z wielu czynników, wśród których jednym z najpoważniejszych jest trudność w dochodzeniu roszczeń przed sądem. Powszechnie znane bolączki polskiego wymiaru sprawiedliwości, takie jak: zbyt wysokie koszty postępowania sądowego (prawnik, biegły3) i jego przewlekłość, niepewność rezultatu sądowego sporu oraz trudności w wyegzekwowaniu orzeczeń, skutecznie zniechęcają konsumentów do walczenia o swoje racje. Gdy dodamy do tego cechujące nasze społeczeństwo deficyty edukacyjne, niską świadomość swych praw, ogromną trudność w poruszaniu się wśród przepisów oraz bariery psychologiczne, widać powody niskiej skuteczności prawa ochrony konsumentów w Polsce.41 Powyższe powoduje, że należy przyjrzeć się bliżej alternatywnym metodom rozstrzygania sporów z udziałem konsumentów – alternatywnym w stosunku do wymiaru sprawiedliwości sprawowanego przez sądy powszechne. Chodzi tu przede wszystkim o arbitraż i mediację. Oczywiście celem niniejszego opracowania nie jest całościowa analiza poruszonego zagadnienia, musiałaby ona bowiem znacznie wykraczać poza ramy artykułu. Z tego względu należy ograniczyć się do pewnych kwestii, które wzbudzają wątpliwości w doktrynie i praktyce stosowania prawa4, a w szczególności do tych, które nie były do tej pory przedmiotem szerszego zainteresowania literatury5. Przede wszystkim należy jednak określić, o jakim zakresie sporów cywilnoprawnych będzie dalej mowa.Zakres sporów z udziałem konsumentów Bardzo często pojawiają się wątpliwości co do rozumienia pojęć „sprawy o ochronę konsumentów czy „spory z udziałem konsumentów”. W praktyce daje się zauważyć tendencję do ograniczania zakresów wskazanych pojęć do stosunków wynikających z umów. Wydaje się jednak, że to kwalifikacje podmiotowe stron stosunku prawnego, a nie tylko przedmiot sporu, przesądzają, że mamy do czynienia ze „sprawą konsumencką”. A zatem w każdej sytuacji, gdy pomiędzy konsumentem a przedsiębiorcą dojdzie do sporu co do praw i/lub obowiązków na tle łączącego ich stosunku cywilnoprawnego, będzie to spór z udziałem konsumenta. W podobnym duchu wypowiadał się też Sąd Najwyższy. I tak, w uchwale składu siedmiu sędziów z 29.2.2000 r.6 Sąd ten słusznie zauważył, że do katalogu „spraw o ochronę konsumentów” w rozumieniu art. 61 KPC zalicza się sprawy wynikające z umowy najmu lokalu mieszkalnego, przeznaczonego do zaspokajania osobistych potrzeb mieszkaniowych najemcy i osób bliskich, gdy wynajmującym jest przedsiębiorca prowadzący działalność w zakresie najmu lokali.42 W efekcie pod pojęciem sporów z udziałem konsumentów należy rozumieć spory dotyczące roszczeń konsumentów skierowanych przeciwko przedsiębiorcom (albo przedsiębiorców przeciwko konsumentom), niekoniecznie z tytułu umowy7.Ograniczenia w zakresie arbitrażu Istotnym instrumentem rozstrzygania sporów z udziałem konsumentów może się okazać sądownictwo polubowne. Zgodnie z art. 1161 § 1 KPC „Poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego wymaga umowy stron, w której należy wskazać przedmiot sporu lub stosunek prawny, z którego spór wyniknął lub może wyniknąć (zapis na sąd polubowny)”. Zatem umowa arbitrażowa może dotyczyć zarówno sporu, który dopiero może powstać z oznaczonego stosunku prawnego, jak i sporu, który już istnieje. W drugiej sytuacji zapis na sąd polubowny określany jest w nauce prawa jako tzw. kompromis8. Idąc dalej, na zasadzie art. 1165 § 1 KPC, w razie wniesienia sprawy dotyczącej sporu objętego zapisem na sąd polubowny do sądu państwowego, sąd ten odrzuci pozew lub wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego, jeżeli pozwany albo uczestnik postępowania nieprocesowego podniesie zarzut zapisu na sąd polubowny przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy9. Zapis na sąd polubowny stanowi więc przesłankę procesową o charakterze względnym,...