Abstrakt

I. Wprowadzenie  Od drugiej poł. XX w. sądownictwo polubowne stało się coraz bardziej uznawanym i cenionym trybem rozstrzygania sporów prywatnoprawnych. Poufność, odformalizowanie i elastyczność procedury, oszczędność czasu i środków finansowych to podstawowe zalety tej pozasądowej formy załatwiania spraw cywilnych. Akcentowane są one powszechnie w literaturze prawniczej oraz sprawdzają się dobrze w praktyce. Na jakość współczesnego arbitrażu – będącego terminem równoważnym dla sądownictwa polubownego – wpływa wiele różnych czynników, takich jak regulacje międzynarodowe i krajowe, sprawność oraz efektywność działania instytucji arbitrażowych, w tym stałych sądów polubownych, przyjęte przez nie regulaminy, autonomia woli stron (decydujących przede wszystkim o wyborze tej alternatywnej drogi rozwiązywania sporów prawnych), a także sposób podejścia do tej procedury przez adwokatów i radców prawnych.   Obserwacja działalności wielu sądów polubownych wskazuje jednak, że podstawowy walor zdaje się posiadać maksyma, iż ”arbitraż nigdy nie będzie lepszy niż sami arbitrzy”. Stąd też decydujące znaczenie ma jakość pracy tych osób, ich kwalifikacje zawodowe, niezależność i bezstronność oraz cechy osobowości. Wybór arbitrów staje się wobec tego jedną z najważniejszych decyzji, jaką strony muszą podjąć w postępowaniu przed sądem polubownym. Od prawidłowego dokonania tej czynności uzależniony jest bez wątpienia prawidłowy przebieg procedury realizowanej do momentu wydania wyroku.   We współczesnym prawie arbitrażowym status prawny arbitrów stanowi przedmiot unormowań wielu konwencji międzynarodowych oraz wytycznych, zaleceń i regulaminów instytucji arbitrażowych, w tym stałych sądów polubownych. Podstawowe wymogi dotyczące działalności tych osób sformułowane są także w Części piątej polskiego Kodeksu postępowania cywilnego, zatytułowanej „Sąd polubowny (arbitrażowy)”, która obowiązuje od 2005 r. Aczkolwiek kodeks nie zawiera definicji arbitra, to na podstawie jego norm możliwe jest określenie warunków pełnienia tej funkcji przez konkretną osobę oraz przybliżenie jego statusu prawnego. Kwestii tej poświęcono stosunkowo dużo miejsca w literaturze procesowej. Relatywnie mniejszą uwagę zwraca się natomiast na problematykę odpowiedzialności prawnej arbitra, która rzutuje nie tylko na jego sytuację prawną, ale również na sam image sądownictwa polubownego.   Podjęcie w niniejszym opracowaniu rozważań dotyczących tego zagadnienia wymaga uprzedniego poczynienia, ograniczonych z natury rzeczy, uwag odnoszących się do samej misji jurysdykcyjnej arbitra, przesłanek pełnienia jego funkcji oraz charakteru prawnego umowy łączącej arbitra ze stronami (tzw. receptum arbitrii). II. Funkcja jurysdykcyjna arbitra  W działających współcześnie sądach powszechnych sędziowie tworzą szczególny, zawodowy korpus prawniczy, odróżniający się od innych funkcjonariuszy państwa nie tylko szczególnym poziomem kwalifikacji, ale przede wszystkim zasadą niezawisłości w orzekaniu. Odrębny sposób powoływania i awansów sędziów państwowych, a także przysługujące im gwarancje wykonywania zawodu (np. immunitet sędziowski, szczególna odpowiedzialność dyscyplinarna, nieprzenoszalność czy odpowiedni system uposażeń) są ściśle uregulowane w normach ustawowych i w zakreślonych przez nie ramach sędziowie mogą sprawować swoją funkcję. Każde wydane przez nich orzeczenie, stanowiące wyraz realizacji sądowego wymiaru sprawiedliwości, powinno mieścić się w ramach sędziowskiej, swobodnej oceny dowodów i być oparte na konkretnej normie prawnej.  Należy przyjmować, że w stosunku do osób orzekających w arbitrażu nie konstruuje się już tak jednolicie sformułowanych wymogów. Nie oznacza to jednak, że wobec arbitrów nie stawia się szczególnej miary staranności, a z ich wadliwym działaniem nie wiąże się odpowiedzialności prawnej. Brakuje jednak w tym zakresie stosownych regulacji, co utrudnia niewątpliwie wyrażenie określonego poglądu w tym zakresie. Okoliczność ta usprawiedliwia celowość podjęcia rozważań poświęconych odpowiedzialności prawnej arbitra.  Jak podkreślają Ł. Błaszczak i M. Ludwik, na podstawie przepisów Części piątej polskiego Kodeksu postępowania cywilnego można przyjmować, iż arbitrem (sędzią polubownym) jest osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych oraz spełniająca wskazane przepisami Kodeksu warunki w zakresie bezstronności i niezależności. Chociaż nie pełni ona funkcji sędziego państwowego, to jednak jest powołana przez strony lub za ich zgodą przez podmiot trzeci do wiążącego rozstrzygnięcia sporu prywatnoprawnego1. Z punktu widzenia celu postępowania przed sądem polubownym (w postaci rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy cywilnej objętej umową o arbitraż) funkcja arbitra jest niewątpliwie paralelna do misji sędziego realizowanej w ramach systemu państwowego wymiaru sprawiedliwości w tym sensie, że celem tych obu postaci postępowania...