Abstrakt

I. Badanie jurysdykcji krajowej i właściwości arbitrażowej – uwagi wprowadzające1. Badanie jurysdykcji krajowej Zgodnie z art. 1099 § 1 KPC sąd bierze pod uwagę ex officio brak jurysdykcji krajowej w każdym stanie sprawy. Kodeks nie definiuje pojęć "badanie z urzędu" lub "wzięcie pod rozwagę z urzędu". Bez wątpienia chodzi o nakaz wyznaczający obowiązek skorzystania z kompetencji1.  Zakres znaczeniowy "badania z urzędu" można ustalić, przypisując sądowi, w miejsce strony, obowiązek uzupełnienia materiału procesowego i faktycznego2. Tak zarysowany obowiązek działania z urzędu prowadziłby do akceptacji pasywnej roli stron i obezwładnienia zasady kontradyktoryjności3. Jeżeli ustawodawca dopuszcza działanie z urzędu, aktywność sędziego nie może być oderwana od zasad postępowania cywilnego kładących nacisk na rolę stron procesowych.  Kolejne nowelizacje Kodeksu postępowania cywilnego zdecydowanie ograniczyły zadania inkwizycyjno-śledcze sądu. Derogowanie art. 3 § 2, art. 321 § 2 KPC, zmiana treści art. 5, 212, art. 224 § 1 oraz art. 232 KPC wykluczyły, co do zasady, możliwość zarządzania przez sąd dochodzeń mających za cel uzupełnianie i wyjaśnianie twierdzeń stron oraz uzupełnianie materiału dowodowego4. Zarówno orzecznictwo, jak i doktryna w oparciu o art. 232 KPC jako ultima ratio dopuszcza przeprowadzanie dowodu z urzędu5. Obowiązek badania jurysdykcji krajowej z urzędu nie wyklucza podniesienia przez pozwanego zarzutu braku jurysdykcji w toku instancji. Od uznania sądu zależy rozpoznanie zarzutu na oddzielnej rozprawie (art. 220 KPC). W wypadku uwzględnienia zarzutu następuje odrzucenie pozwu, i tym samym zakończenie postępowania. Stronie przysługuje zażalenie na postanowienie sądu I instancji (art. 394 § 1 KPC) albo skarga kasacyjna na postanowienie sądu II instancji w przedmiocie odrzucenia pozwu (art. 3981 § 1 KPC)6. Do czasu uprawomocnienia się postanowienia oddalającego zarzut sąd może wstrzymać dalsze rozpoznanie sprawy. De lege lata na pozwanym nie spoczywa ciężar podniesienia zarzutu braku jurysdykcji (poza zarzutem jurysdykcji umownej), co jest oczywiste, jeżeli fakty ujawnione w toku postępowania uzasadniają badanie ich przez sąd z urzędu, a mają one znaczenie dla ustalenia jurysdykcji krajowej7. Obowiązek badania jurysdykcji spoczywa także na sądzie rozpatrującym zażalenie w innej kwestii incydentalnej8. 2. Badanie właściwości arbitrażowej Zasada kompetencji sądu arbitrażowego do badania własnej kompetencji (Kompetenz–Kompetenz) jest powszechnie akceptowana i znajduje potwierdzenie w wielu krajowych regulacjach arbitrażowych wzorowanych na ustawie modelowej z 1985 r. (art. 16). Tradycyjnie rozróżnia się ostateczną Kompetenz–Kompetenz od tymczasowej, w zależności od tego, czy orzeczenie sądu arbitrażowego dotyczące właściwości arbitrażowej podlega kontroli sądu państwowego w ramach postępowania odwoławczego9. W myśl art. 1180 § 3 KPC zaskarżalne jest tylko postanowienie sądu arbitrażowego oddalające zarzut braku właściwości. Tak również np. w procedurze niemieckiej, aczkolwiek w doktrynie postuluje się dopuszczalność zaskarżenia orzeczenia uwzględniającego zarzut10.  Zgodnie z art. 1180 § 3 KPC "sąd polubowny może orzec o zarzucie w odrębnym postanowieniu" – tym samym arbitrzy mają wybór, czy orzec o swojej właściwości w toku postępowania, czy wraz z wyrokiem11. Rozstrzygnięcie o właściwości dokonane wraz z orzeczeniem merytorycznym może być albo pozytywne, albo negatywne, ale w tym ostatnim wypadku tylko w odniesieniu do tych żądań (względnie części żądania), co do których...