Abstrakt

I. Wprowadzenie W obszarze Jednolitego Rynku Wewnętrznego, tzw. obszaru bez granic wewnętrznych, w którym zapewniono swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału, polubowne rozwiązywanie sporów stanowi warunek właściwego funkcjonowania gospodarki uspołecznionej. Sprawy z zakresu prawa prywatnego, czyli sprawy cywilne, mogą być rozstrzygane nie tylko przez sądy państwowe, ale również powołane do tego mocą umowy stron sądy polubowne (arbitrażowe)1. Postępowanie arbitrażowe jest to działanie o ściśle praktycznym podejściu, które ma zachęcić podmioty prawa prowadzące we własnym imieniu działalność gospodarczą do rozstrzygania sporów w sposób bardziej profesjonalny, niż robią to sądy powszechne. Z biegiem czasu we współczesnym obrocie gospodarczym zaczyna odgrywać szczególnie istotną rolę2.  Sądownictwo polubowne stanowi jedną z form sądownictwa społecznego, niepaństwowego, jest formą najstarszą, można by rzec, "jest tak stare jak ludzkość"3. Swymi początkami sięga najdawniejszych okresów cywilizacji, wyprzedzając w czasie rozwój sądownictwa państwowego4. Od początku było używane przy likwidowaniu wszelkich sporów międzyludzkich nie siłą i gwałtem, a poprzez zastosowanie się do decyzji osoby trzeciej o szczególnym autorytecie5. Tym samym przyjęcie tezy, według której arbitraż jest zjawiskiem społecznym znacznie starszym od sądownictwa państwowego, jest w pełni uzasadnione6. Prawne uregulowanie tej instytucji nastąpiło już w prawie rzymskim w V w. p.n.e. Nawet współczesne pojęcie "zapis na sąd polubowny", czyli kompromis, wzięło swój początek od rzymskiego terminu compromessum7. Gdy mówi się o sądownictwie polubownym, niewątpliwie chodzi o sąd prywatny, złożony z jednego lub większej liczby sędziów (arbitrów), którym to zlecone zostaje, w miejsce sądów państwowych i na podstawie woli stron, rozpoznawanie i rozstrzyganie wszelkich sporów cywilnoprawnych8. Oznacza to, że sąd arbitrażowy stanowi pewnego rodzaju tryb rozstrzygania spraw cywilnych, w którym organ rozstrzygający nie jest sądem państwowym i swą kompetencję wykluczającą orzecznictwo sądów państwowych wywodzi z umowy stron.  Najogólniej ujmując, sądownictwo arbitrażowe z jednej strony pozwala uniknąć sformalizowanego postępowania przed sądami powszechnymi, a z drugiej strony – uzyskać taki wyrok, który na określonych warunkach ma moc wyroku sądu państwowego, z zastrzeżeniem wszystkich konsekwencji tego faktu, z możliwością prowadzenia na podstawie takiego wyroku postępowania egzekucyjnego włącznie. W doktrynie9 przyjmuje się, że sądownictwo polubowne oznacza taki tryb rozpoznawania spraw cywilnych, w którym to organ rozstrzygający jest instytucją niepaństwową uzyskującą swoją kompetencję wyłączającą w danej sprawie właściwość sądów państwowych na podstawie umowy stron, czyli tzw. zapisu na sąd polubowny. W tym miejscu warto wskazać, że sąd polubowny może występować w postaci albo sądu stałego, czyli być ustanowiony w statucie i regulaminie danej organizacji, związków i stowarzyszeń, specjalizującego się z reguły w rozstrzyganiu spraw określonego rodzaju (jako przykład można podać Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie), albo też zostać powołany przez strony ad hoc jedynie do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy spornej. Podstawę prawną funkcjonowania sądu polubownego, obok umowy stron, stanowią przepisy KPC (art. 1154–1217). Biorąc pod uwagę powyższe, należy się zastanowić, jak przedstawia się miejsce sądownictwa polubownego w kontekście wymiaru sprawiedliwości i innych zasad konstytucyjnych. Otóż tytułem wprowadzenia należy zauważyć, że zgodnie z monteskiuszowską ideą trójpodziału władzy wyróżnia się władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Jako jedna z najstarszych zasad towarzyszących rozwojowi myśli ustrojowej już w czasach Arystotelesa – zasada podziału władz – ujęta została w trzech wariantach: społecznego podziału władzy, funkcjonalno-organizacyjnego podziału władzy oraz równowagi i wzajemnego hamowania władz10. Ponadto podział władz można również rozpatrywać w trzech aspektach. Po pierwsze, w aspekcie funkcjonalnym (przedmiotowym) związanym z określonymi sferami działalności państwa i poszczególnymi funkcjami. Wśród nich wymienia się: prawodawstwo, wykonawstwo i sądownictwo. Sprzyja to tym samym zachowaniu jedności władzy państwowej w rękach suwerena, ale równocześnie emanacja tej władzy zostaje rozdzielona między funkcje i wypełniające te funkcje organy. Drugim aspektem jest aspekt organizacyjny (podmiotowy), który wskazuje na podporządkowanie wskazanych wyżej funkcji (prawodawstwa, wykonawstwa i sądownictwa) różnym, wyodrębnionym organizacyjnie organom. Natomiast trzecim aspektem jest aspekt personalny, który przejawia się w zakazie łączenia stanowisk w rękach jednej osoby. Czyli nie może mieć miejsca sytuacja, w której ta sama osoba lub grupa osób piastowałaby stanowiska w różnych organach państwowych. Wiąże się to z zasadą incompatibilitas11. Na marginesie można zaznaczyć, że z podziałem władz łączy się zasada wzajemnego oddziaływania...