Abstrakt

I. Konceptualizacja problemu natury prawnej umowy o mediację  1. Zagadnienie charakteru prawnego umów procesowych należy do szczególnie kontrowersyjnych w nauce prawa procesowego cywilnego1. Wiąże się to z tym, że doktryna w tej kwestii nie zajmuje jednolitego stanowiska. Dotychczasowe wypowiedzi koncentrują się przede wszystkim na dwóch zasadniczych (i podstawowych) koncepcjach, z których jedna zakłada, że umowy procesowe są czynnościami materialnoprawnymi2, a druga, że są czynnościami procesowymi3. Pojawia się także trzecia koncepcja, w myśl której umowy procesowe mają charakter mieszany4. Ta ostatnia teoria została jednak zepchnięta poza główny tok dyskusji i obecnie nie odgrywa ona większego znaczenia. Teoria o podwójnej naturze prawnej umów procesowych zakłada istnienie dwóch pierwiastków: prawnomaterialnego i procesowego. Obydwa te pierwiastki są ze sobą integralnie złączone i tylko łącznie tworzą specyficzny akt w postaci umowy procesowej. Udzielenie odpowiedzi na pytanie o charakter prawny umów procesowych nie jest pozbawione znaczenia. Wręcz przeciwnie, pozwala ono na rozwiązanie szeregu problemów, na czele z zagadnieniem, do jakiego kompleksu norm prawnych (procesowych czy materialnych) należy odsyłać w razie luki w zakresie regulacji umów procesowych5. Problem ten nie jest wyłącznie teoretyczny, ponieważ zakwalifikowanie umowy procesowej do określonego działu prawa (prawa cywilnego materialnego czy procesowego) pozwala w efekcie na rozstrzygnięcie wielu innych kwestii, które mogą zaistnieć w związku z funkcjonowaniem umów procesowych6. Tak więc ocena, czy jest to czynność procesowa, czy materialnoprawna, jest niezwykle istotna. Wprawdzie zarówno jedna, jak i druga czynność jest czynnością prawną - i pomimo że pewne ogólne zasady wynikają z jedności prawa - to jednak w tym ważnym zakresie czynności te rządzone są odmiennymi zasadami właściwymi tym dwóm działom prawa7. Dlatego też, analizując powyższe zagadnienie, niewątpliwie konieczne jest sięgnięcie do aparatury pojęciowej zarówno czynności procesowej, jak również czynności materialnoprawnej. Bez zgłębienia istoty jednej i drugiej oraz bez określenia poszczególnych cech czynności (procesowej i materialnoprawnej) nie jest możliwe udzielenie odpowiedzi na pytanie o charakter prawny umów procesowych. 2. Czynności procesowe i czynności materialnoprawne (cywilnoprawne) są czynnościami prawnymi (tak jak powyżej wskazano), ponieważ wywołują skutki przewidziane przepisami prawa i podejmowane są w zamiarze ich zaistnienia8. Są one także czynnościami konwencjonalnymi, stanowią bowiem pewien zespół czynności psychofizycznych, z którymi prawo wiąże określony skutek prawny9. Jeżeli chodzi o czynności procesowe, należy zauważyć, że mimo iż jest to pojęcie podstawowe dla nauki prawa procesowego cywilnego, to jednak niełatwe do zdefiniowania. W doktrynie funkcjonuje kilka definicji, które różnią się od siebie w ujęciu tak podmiotowym, jak i przedmiotowym.  Przez czynności procesowe rozumie się pewne wyróżnione i dopuszczalne przez prawo procesowe zachowania podmiotów procesowych. Nie budzi wątpliwości, że powinno to być zachowanie świadome, dowolne i zmierzające do osiągnięcia rzeczywistego celu postępowania10. Czynnością procesową, jak wskazuje W. Siedlecki, jest więc zarówno czynność, która zapoczątkowuje szereg aktów składających się na proces cywilny, jak również każda czynność należąca do tego typu aktów składających się na jednolity skutek procesu cywilnego11. Pojmowanie czynności procesowej przez W. Siedleckiego kojarzone jest z czynnościami w ramach wyłącznie procesu cywilnego, z pominięciem czynności w innych postępowaniach. E. Waśkowski podkreśla, że czynnościami procesowymi są czynności całego szeregu osób, jak np. sędziów, stron, ich zastępców, biegłych, tłumaczy, komorników, wykonywane podczas postępowania sądowego12. Przeciwne stanowisko zajmuje Z. Resich, który obejmuje pojęciem czynności procesowych zarówno czynności dokonywane w procesie, jak i w postępowaniach nieprocesowym i egzekucyjnym, określając przy tym czynność procesową jako formalną czynność podmiotu procesowego, która według prawa procesowego może wywołać powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnoprocesowego13. W. Berutowicz określa czynnościami procesowymi te elementy działania podmiotów postępowania cywilnego, które podejmowane są dla wywołania określonych skutków prawnoprocesowych na podstawie odpowiednich uprawnień lub w wykonywaniu obowiązków procesowych, w formie uregulowanej przez prawo procesowe14.  Nietrudno zauważyć, że żadna z powyższych definicji nie odnosi się w pełni do czynności dokonywanych poza postępowaniem sądowym. Co więcej, przyjmuje się, że czynnościami procesowymi mogą być tylko te, które dokonywane są wobec sądu jako organu procesowego (i tylko te, które dokonywane są w sądowym postępowaniu cywilnym)15. Jest to szczególnie istotne, ponieważ można rozważać, czy czynności dokonywane w ramach postępowania mediacyjnego (ewentualnie w postępowaniu arbitrażowym) są czynnościami procesowymi, czy tylko czynnościami prawnymi o szczególnej postaci, które można określić mianem "czynności mediacyjne" lub "czynności arbitrażowe". Przykładowo W. Broniewicz rozróżnia czynności procesowe i czynności egzekucyjne16....