Postanowienie Sądu Najwyższego o oddaleniu kasacji nie jest prawomocnym orzeczeniem kończącym postępowanie sądowe w rozumieniu art. 540 § 1 Kodeksu postępowania karnego (t. jedn.: Dz.U. z 2022 r. poz. 1375 ze zm.; dalej jako: KPK). Nie ma więc możliwości wznowienia postępowania kasacyjnego z urzędu w trybie art. 542 § 3 KPK wobec ujawnienia się jednego z uchybień wymienionych w art. 439 § 1 KPK – stwierdził Sąd Najwyższy.
Pytanie prawne
Sąd Najwyższy oddalił kasację obrońcy M.J. uznając ją za oczywiście bezzasadną. Obrońca skazanego zwrócił się jednak ponownie do SN, tym razem z wnioskiem o rozważenie możliwości wznowienia tego postępowania z urzędu z uwagi na wystąpienie bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 2 KPK. We wniosku wskazano, że w składzie SN zasiadał sędzia powołany na stanowisko na skutek rekomendacji Krajowej Rady Sądownictwa ukształtowanej ustawą z 8.12.2017 r. o zmianie ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018 r. poz. 3; dalej jako: ZmKrRadSądU18). Zdaniem obrońcy M.J. prowadzi to do naruszenia prawa do rozpoznania sprawy przez bezstronny sąd ustanowiony ustawą.
Sąd Najwyższy postanowił przedstawić do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów zagadnienie prawne: „Czy oddalenie kasacji przez skład SN, w którym bierze udział sędzia powołany do SN w wyniku procedury przeprowadzonej przed KRS, której skład ukształtowano w trybie określonym przepisami ZmKrRadSądU18 jest prawomocnym orzeczeniem kończącym postępowanie sądowe w rozumieniu art. 542 § 3 KPK?”. W uzasadnieniu postanowienia wskazano, że w warunkach kryzysu konstytucyjnego należy uruchamiać instrumenty ochronne, których celem jest zapobieganie i uchylanie skutków naruszeń zasad konstytucyjnych. Jednym z nich jest prokonstytucyjna wykładnia regulacji prawnych, którym nadawano inne znaczenie w czasach prawidłowego funkcjonowania państwa prawa. Jak podkreślono postępowania kasacyjne muszą być ukształtowane w sposób, który zapewnia uczestniczenie w tym procesie niezależnego i bezstronnego sądu ustanowionego ustawą.
Stanowisko prokuratora
Prokurator Prokuratury Krajowej uznał za niedopuszczalne przedstawienie w trybie art. 82 § 1 ustawy z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (t. jedn.: Dz.U. z 2021 r. poz. 1904; dalej jako: SNU) zagadnienia prawnego dotyczącego wykładni przepisu, który nie był przedmiotem wydanego rozstrzygnięcia sądowego i miałby dopiero zostać zastosowany w postępowaniu przed SN. Dodatkowo art. 82 § 1 SNU umożliwia wystąpienie z pytaniem prawnym jedynie przy rozpoznawaniu kasacji lub innego środka odwoławczego, w tym przypadku przedmiotem postępowania jest sygnalizacja przez obrońcę skazanego potrzeby wznowienia postępowania z urzędu w trybie art. 542 § 3 KPK. Jednocześnie Prokurator stwierdził, że postanowienie SN o oddaleniu kasacji nie jest prawomocnym orzeczeniem kończącym postępowanie sądowe w rozumieniu art. 542 § 3 KPK, nie narusza ono bowiem prawomocności orzeczenia zaskarżonego przez tę skargę.
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy orzekając w składzie 7-osobowym uznał, że dla prawidłowego wypełnienia przez SN jego zadań należy odstąpić od rezultatów wykładni językowej i historycznej art. 82 § 1 SNU. Względy celowości i racjonalności przemawiają za dopuszczeniem możliwości zadania tzw. pytań konkretnych w trybie art. 82 § 1 SNU także w odniesieniu do przepisu, który miałby zostać dopiero zastosowany w postępowaniu toczącym się przed SN i który nie był przedmiotem wydanego do tej pory rozstrzygnięcia sądowego. Rozstrzygnięcie tych wątpliwości musi mieć jednak znaczenie dla wydania orzeczenia w sprawie, w której wystąpiono z zagadnieniem prawnym. W ocenie SN strony postępowania mają prawo oczekiwać rzetelnego podejścia do rozpoznawanej sprawy, co sprowadza się również do wyjaśnienia ujawnionych wątpliwości co do wykładni przepisów.
Sąd Najwyższy wskazał, że na gruncie zbliżonej do instytucji z art. 82 § 1 SNU konstrukcji prawnej uregulowanej w art. 441 § 1 KPK od dawna przyjmuje się, iż sąd odwoławczy nie może skorzystać z uregulowanego w tym przepisie uprawnienia, jeśli został mu przekazany do rozpoznania środek odwoławczy niedopuszczalny z mocy ustawy lub do rozpoznania którego sąd ten był niewłaściwy. Wyjątkiem jest jedynie sytuacja gdy przedmiotem zagadnienia prawnego jest właśnie dopuszczalność danego środka odwoławczego lub określenie organu właściwego do jego rozpoznania (zob. uchwała SN z 30.3.2016 r., I KZP 21/15, OSNKW Nr 5/2016, poz. 28). W ocenie SN zagadnienie to należy tożsamo interpretować na gruncie art. 82 § 1 SNU. W rezultacie dopuszczalne jest sformułowanie pytania od rozstrzygnięcia którego, zależy możliwość merytorycznego odniesienia się do zaistnienia przesłanek do wznowienia postępowania z urzędu w trybie art. 542 § 3 KPK. Ustawodawca w art. 82 § 1 SN posłużył się pojęciem „środka odwoławczego” w szerokim rozumieniu, nie chodzi tu więc o środki odwoławcze w rozumieniu działu IX KPK.
Wątpliwości zgłoszone w pytaniu prawnym dotyczą wykładni art. 542 § 3 KPK interpretowanego w powiązaniu z art. 540 § 1 KPK, zgodnie z którym wznowienie dotyczy „postępowania sądowego zakończonego prawomocnym orzeczeniem”. W konsekwencji wszelkie podstawy wznowieniowe, w tym i określone w art. 542 § 3 KPK, dotyczyć mogą wyłącznie takiego postępowania. Sąd Najwyższy stwierdził jednak, że prawomocnym orzeczeniem kończącym postępowanie sądowe w rozumieniu art. 540 § 1 KPK, może być tylko orzeczenie, które po uchyleniu zaskarżonego orzeczenia, rozstrzyga merytorycznie o przedmiocie procesu, umarzając postępowanie lub, jeżeli skazanie jest oczywiście niesłuszne – uniewinniając oskarżonego. Jeśli SN kasację oddala, wówczas orzeka jedynie o niezasadności wniesionej skargi kasacyjnej, nie wkraczając w sferę, w której wyrok kończący postępowanie karne korzysta już z powagi rzeczy osądzonej (zob. wyrok SN z 26.2.2020 r., V KO 108/19, Legalis; wyrok SN z 1.8.2019 r., II KO 66/19, Legalis).
Odnosząc się do przedstawionych w uzasadnieniu pytania prawnego argumentów dotyczących kryzysu konstytucyjnego SN uznał, że wymagają one interwencji ustawodawcy, a nie dostosowywania wykładni przepisów do tej szczególnej sytuacji poprzez odejście od utrwalonych od wielu lat poglądów. Jak podkreślono, podnoszone okoliczności dotyczą wyłącznie nienależytej obsady sądu w rozumieniu art. 439 § 1 pkt 2 KPK. Natomiast zmiana przyjętej wykładni oznaczałoby dopuszczenie możliwości wznowienia postępowania kasacyjnego w związku z wystąpieniem również pozostałych uchybień wskazanych w art. 439 § 1 KPK. SN zwrócił również uwagę na fakt, że ukształtowanie składu SN rozpoznającego kasację w sposób pozwalający uniknąć uchybienia z art. 439 § 1 pkt 2 KPK, może zostać osiągnięte przez zastosowanie instytucji wyłączenia sędziego w trybie art. 41 § 1 KPK czy też tzw. testu sędziego dotyczącego spełnienia wymogów niezawisłości i bezstronności, o jakim mowa w art. 29 § 5 i n. SNU.
W konsekwencji SN stwierdził, że skoro postanowienie SN o oddaleniu kasacji nie jest prawomocnym orzeczeniem kończącym postępowanie sądowe w rozumieniu art. 540 § 1 KPK, to nie wchodzi w grę możliwość wznowienia z urzędu w trybie art. 542 § 3 KPK wobec ujawnienia się jednego z uchybień wymienionych w art. 439 § 1 KPK postępowania kasacyjnego zakończonego wydaniem wskazanego postanowienia. Wobec stwierdzenia, że nie zachodzą poważne wątpliwości co do wykładni art. 542 § 3 KPK, interpretowanego w powiązaniu z art. 540 § 1 KPK, SN w składzie poszerzonym postanowił odmówić podjęcia uchwały.
Postanowienie SN(7) z 23.3.2023 r., I KZP 17/22
