Stan faktyczny
Spór pomiędzy konsumentami (A.S. i E.S.) oraz Bankiem M, będących stronami umowy kredytu hipotecznego indeksowanego do franka szwajcarskiego, dotyczył kwestii, czy w przypadku uznania tej umowy za nieważną w całości z powodu zawarcia w niej niedozwolonych postanowień umownych, mogą oni dochodzić roszczeń wykraczających poza zwrot świadczeń pieniężnych spełnionych na podstawie tej umowy oraz zapłatę odsetek ustawowych za opóźnienie od chwili wezwania do zapłaty, takich jak wynagrodzenie, odszkodowanie, zwrot kosztów lub waloryzacja świadczenia, z powodu korzystania z pieniędzy przez pewien czas bez podstawy prawnej.
W odniesieniu do skutków uznania umowy za nieważną w prawie polskim Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie (sąd odsyłający) wyjaśnił, że umowę, której nieważność stwierdzono, uważa się za nigdy niezawartą (nieważność ex tunc). Jednak strony wykonały pewne świadczenia na podstawie tej umowy, mogą żądać ich zwrotu, ponieważ są to świadczenia nienależne. Zatem, z jednej strony, bank może żądać od kredytobiorcy zwrotu równowartości kwoty głównej kredytu, która została mu udzielona, a z drugiej strony, kredytobiorca może dochodzić od banku zwrotu równowartości wpłaconych miesięcznych rat kredytu oraz należności pobranych przez bank. Każda ze stron może również żądać zapłaty odsetek ustawowych za opóźnienie, należnych od dnia skierowania wezwania do zapłaty. Sąd odsyłający podkreślał jednak, że polskie orzecznictwo nie jest jednolite w odniesieniu do kwestii, czy strony nieważnej umowy kredytu mogą żądać, poza zapłatą ww. kwot, zapłaty innych kwot z tytułu korzystania ze środków pieniężnych przez pewien czas bez podstawy prawnej. Najczęściej przywoływaną podstawą prawną przez strony na poparcie takich roszczeń są przepisy KC regulujące bezpodstawne wzbogacenie i zwrot świadczenia nienależnego.
Stanowisko TS
1. Skutki stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem system ochrony ustanowiony na mocy dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, opiera się na założeniu, że konsument znajduje się w gorszym położeniu niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzi się na warunki umowy sporządzone uprzednio przez przedsiębiorcę, na których treść nie może mieć wpływu (wyrok TS z 26.3.2019 r., Abanca Corporación Bancaria i Bankia, C-70/17 i C-179/17, pkt 49). Z tego względu dyrektywa 93/13 zobowiązuje państwa członkowskie do ustanowienia mechanizmu zapewniającego, że wszelkie warunki umowne, które nie były indywidualnie negocjowane, mogą zostać poddane kontroli co do ich ewentualnie nieuczciwego charakteru. W tym zakresie do sądu krajowego należy ustalenie, przy uwzględnieniu kryteriów określonych w art. 3 ust. 1 i art. 5 dyrektywy 93/13, czy w świetle okoliczności konkretnego przypadku dany warunek spełnia ustanowione w tej dyrektywie wymogi dobrej wiary, równowagi i przejrzystości (wyrok Abanca Corporación Bancaria i Bankia, pkt 50). Z uwagi na charakter i znaczenie interesu publicznego, jakim jest ochrona konsumentów, dyrektywa 93/13 zobowiązuje państwa członkowskie, do zapewnienia stosownych i skutecznych środków mających na celu zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez przedsiębiorców z konsumentami (art. 7 ust. 1 w związku z motywem dwudziestym czwartym). W tym celu sądy są zobowiązane do odstąpienia od stosowania nieuczciwych warunków umowy, aby nie wywierały one, w sytuacji braku sprzeciwu konsumenta, wiążących wobec niego skutków [wyrok TS z 8.9.2022 r., D.B.P. i in. (Kredyt hipoteczny denominowany w walucie obcej), od C-80/21 do C-82/21, pkt 58]. Warunek umowny uznany za nieuczciwy należy, co do zasady, uznać za nigdy nieistniejący, tak by nie wywoływał on skutków wobec konsumenta. Trybunał wielokrotnie stwierdzał, że sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego warunku powinno mieć, co do zasady, skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w przypadku braku tego warunku (wyrok TS z 21.12.2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C-154/15, C-307/15 i C-308/15, pkt 61).
Trybunał wyjaśnił już, że spoczywający na sądzie krajowym obowiązek odstąpienia od stosowania nieuczciwego warunku umownego nakazującego zapłatę kwot, które okazują się nienależne, pociąga za sobą co do zasady odpowiedni skutek restytucyjny w odniesieniu do tych kwot, ponieważ brak takiego skutku mógłby naruszać skutek odstraszający, jaki art. 6 ust. 1 w zw. z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 zamierza przypisać stwierdzeniu nieuczciwego charakteru warunków zawartych w umowach zawieranych przez przedsiębiorcę z konsumentami (wyrok Gutiérrez Naranjo i in., pkt 62, 63). Trybunał przypomniał również, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 wymaga, aby państwa członkowskie przewidziały, że nieuczciwe warunki nie wiążą konsumentów „na mocy prawa krajowego” (wyrok Gutiérrez Naranjo i in., pkt 64). Niemniej jednak ustalenie przez prawo krajowe ram prawnych ochrony zagwarantowanej konsumentom przez dyrektywę 93/13 nie może zmienić zakresu i – w związku z tym – istoty tej ochrony, podważając tym samym wzmocnienie skuteczności tej ochrony poprzez przyjęcie jednolitych zasad dotyczących nieuczciwych warunków. Wzmocnienie to było zamiarem prawodawcy Unii, co zostało wskazane w motywie dziesiątym dyrektywy 93/13 (wyrok Gutiérrez Naranjo i in., pkt 65).
W konsekwencji TS przyznał, że do państw członkowskich należy określenie w prawie krajowym reguł stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku zawartego w umowie, zgodnie z którymi następują konkretne skutki tego stwierdzenia. Jednak Trybunał konsekwentnie podkreśla, że takie stwierdzenie powinno umożliwić przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w sytuacji braku takiego nieuczciwego warunku, uzasadniając w szczególności prawo do zwrotu korzyści nienależnie nabytych przez przedsiębiorcę, ze szkodą dla konsumenta, w oparciu o dany nieuczciwy warunek (wyrok Gutiérrez Naranjo i in., pkt 66).
2. Prawo żądania rekompensaty przez konsumenta
Trybunał przypomniał, że dyrektywa 93/13 nie reguluje wyraźnie skutków nieważności umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem po usunięciu zawartych w niej nieuczciwych warunków. W związku z tym do państw członkowskich należy określenie skutków, jakie powoduje takie stwierdzenie, przy czym ustanowione przez nie w tym względzie przepisy powinny być zgodne z prawem Unii, a w szczególności z celami tej dyrektywy. Ponadto, warunek umowny uznany za „nieuczciwy” należy, co do zasady, uznać za nigdy nieistniejący, tak aby nie wywoływał on skutków wobec konsumenta. W związku z tym sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego warunku powinno, co do zasady, skutkować przywróceniem sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w braku takiego warunku, uzasadniając w szczególności prawo do zwrotu korzyści nienależnie nabytych przez przedsiębiorcę, ze szkodą dla konsumenta, w oparciu o ten nieuczciwy warunek (wyrok TS z 31.3.2022 r., Lombard Lízing, C-472/20, pkt 50, 55). Ponadto z art. 7 ust. 1 w zw. z motywem dwudziestym czwartym dyrektywy 93/13 wynika, że ta dyrektywa ma również na celu zniechęcenie przedsiębiorców do stosowania nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich.
Zatem TS uznał, że zgodność z prawem Unii przepisów krajowych regulujących praktyczne skutki nieważności umowy kredytu hipotecznego z powodu istnienia nieuczciwych warunków zależy od tego, czy te przepisy realizują następujące cele: po pierwsze, pozwalają na przywrócenie pod względem prawnym i faktycznym sytuacji konsumenta, w której znajdowałby się on w braku tej umowy, a po drugie, nie zagrażają realizacji odstraszającego skutku zamierzonego w dyrektywie 93/13 (dalej jako: dwa cele).
W niniejszej sprawie, co się tyczy w pierwszej kolejności możliwości dochodzenia przez konsumenta, w przypadku uznania umowy kredytu hipotecznego za nieważną, roszczeń wykraczających poza zwrot miesięcznych rat i kosztów zapłaconych z tytułu wykonania tej umowy, a także, w danym przypadku, poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty, nie wydaje się, z zastrzeżeniem weryfikacji przez sąd odsyłający, aby taka możliwość podważała przywołane już dwa cele. Trybunał wskazał, że do sądu odsyłającego należy zbadanie w świetle wszystkich okoliczności zawisłej przed nim sprawy, czy właściwe przepisy krajowe umożliwiają przywrócenie pod względem prawnym i faktycznym sytuacji konsumenta, w której znajdowałby się w braku tej umowy.
Co do odstraszającego skutku zamierzonego przez art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13, TS wskazał, że możliwość uznania roszczeń wykraczających poza zwrot miesięcznych rat i kosztów zapłaconych z tytułu wykonania tej umowy, a także, w danym przypadku, poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty, może przyczynić się do zniechęcenia przedsiębiorców do włączania nieuczciwych warunków do umów zawieranych z konsumentami. Włączenie takich warunków pociągających za sobą nieważność umowy w całości mogłoby bowiem powodować konsekwencje finansowe wykraczające poza zwrot kwot zapłaconych przez konsumenta i poza zapłatę, w danym przypadku, odsetek za zwłokę. Trybunał dodał, że przyjęcie przez krajowy sąd środków, takich jak roszczenia konsumenta wykraczające poza zwrot miesięcznych rat i kosztów zapłaconych z tytułu wykonania tej umowy, a także poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty, nie może zostać uznane za sprzeczne z zasadą pewności prawa, ponieważ stanowi ono konkretne wprowadzenie w życie zakazu stosowania nieuczciwych warunków przewidzianego w dyrektywie 93/13.
Trybunał wyjaśnił, że zasada proporcjonalności, która stanowi ogólną zasadę prawa Unii, wymaga, aby przepisy krajowe wykonujące to prawo nie wykraczały poza to, co jest konieczne do osiągnięcia zamierzonych celów (wyrok TS z 8.12.2022 r., BTA Baltic Insurance Company, C-769/21, pkt 34). Trybunał wskazał, że to do sądu odsyłającego należy dokonanie oceny w świetle wszystkich okoliczności sporu w postępowaniu głównym, czy i w jakim zakresie uwzględnienie roszczeń konsumenta, takich jak wykraczające poza zwrot miesięcznych rat i kosztów zapłaconych z tytułu wykonania tej umowy, a także poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty, wykracza poza to, co jest konieczne do osiągnięcia przywołanych już dwóch celów. Zdaniem TS z powyższego wynika, że w kontekście uznania umowy kredytu hipotecznego za nieważną w całości ze względu na to, że ta umowa nie może dalej obowiązywać po usunięciu zawartych w niej nieuczciwych warunków, dyrektywa 93/13 nie stoi na przeszkodzie wykładni prawa krajowego, zgodnie z którą konsument ma prawo żądać od instytucji kredytowej rekompensaty wykraczającej poza zwrot miesięcznych rat i kosztów zapłaconych z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty, pod warunkiem poszanowania celów dyrektywy 93/13 i zasady proporcjonalności.
3. Roszczenia przedsiębiorcy wobec konsumenta
Co do roszczeń przedsiębiorcy wobec konsumenta, TS wskazał, że podobnie jak w przypadku możliwości dochodzenia przez konsumenta roszczeń wynikających z nieważności umowy kredytu hipotecznego takie roszczenia mogą być dopuszczalne tylko wtedy, gdy nie zagrażają wskazanym wyżej dwóm celom. Trybunał podzielił stanowisko rzecznika generalnego przedstawione w pkt 60 opinii, że przyznanie instytucji kredytowej prawa do żądania od konsumenta rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę, w danym przypadku, odsetek za zwłokę mogłoby podważyć odstraszający skutek zamierzony przez dyrektywę 93/13.
Trybunał już wyjaśnił w innym kontekście, że gdyby sąd krajowy mógł zmieniać treść nieuczciwych warunków zawartych w takich umowach, takie uprawnienie mogłoby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13. Uprawnienie to przyczyniłoby się bowiem do wyeliminowania odstraszającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez zwykły brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów, ponieważ nadal byliby oni zachęcani do stosowania tych warunków, wiedząc, że nawet gdyby miały one być uznane za nieważne, to jednak umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy, tak aby zagwarantować w ten sposób interes danych przedsiębiorców (wyrok TS z 14.6.2012 r., Banco Espanol de Crédito, C-618/10, pkt 69).
W ocenie TS również wykładnia prawa krajowego, zgodnie z którą instytucja kredytowa ma prawo żądać od konsumenta rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy, a tym samym otrzymania wynagrodzenia za korzystanie z tego kapitału przez konsumenta, przyczyniłaby się do wyeliminowania odstraszającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez uznanie tej umowy za nieważną. Ponadto, skuteczność ochrony przyznanej konsumentom przez dyrektywę 93/13 byłaby zagrożona, gdyby byli oni narażeni, w ramach powoływania się na swoje prawa wynikające z tej dyrektywy, na ryzyko konieczności zapłaty takiej rekompensaty. Rzecznik generalny podkreślił w pkt 61 opinii, że taka wykładnia groziłaby stworzeniem sytuacji, w których bardziej korzystne dla konsumenta byłoby raczej kontynuowanie wykonania umowy zawierającej nieuczciwy warunek niż skorzystanie z praw, które wywodzi on z dyrektywy 93/13.
Zdaniem TS, powyższego stanowiska nie może podważyć argumentacja, po pierwsze, Banku M., zgodnie z którą w sytuacji braku możliwości żądania przez przedsiębiorców rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę, w danym przypadku, odsetek za zwłokę, konsumenci uzyskaliby „darmowy” kredyt. Po drugie, Banku M. i Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego, zgodnie z którą stabilność rynków finansowych byłaby zagrożona, gdyby banki nie mogły żądać od konsumentów takiej rekompensaty.
Trybunał uznał bowiem, po pierwsze, że zgodnie z zasadą nemo auditur propriam turpitudinem allegans (powołujący się na własny występek nie będzie wysłuchany) nie można dopuścić ani do tego, aby strona czerpała korzyści gospodarcze ze swojego niezgodnego z prawem zachowania, ani do tego, by otrzymała odszkodowanie za niekorzystną sytuację nim wywołaną. Trybunał podzielił stanowisko rzecznika generalnego przedstawione w pkt 58 opinii, że w niniejszej sprawie ewentualne uznanie umowy kredytu hipotecznego za nieważną jest skutkiem stosowania nieuczciwych warunków przez Bank M. W związku z tym nie może on uzyskać odszkodowania za utratę zysku analogicznego do tego, jaki zamierzał osiągnąć z danej umowy. Po drugie, TS przyjął za rzecznikiem generalnym (pkt 63 opinii), że argument dotyczący stabilności rynków finansowych nie ma znaczenia w ramach wykładni dyrektywy 93/13, która ma na celu ochronę konsumentów. Ponadto Trybunał podkreślił, że nie można dopuścić, aby przedsiębiorcy mogli obejść cele realizowane przez dyrektywę 93/13 ze względu na zachowanie stabilności rynków finansowych. Do instytucji bankowych należy bowiem organizacja działalności w sposób zgodny z tą dyrektywą. W konsekwencji TS uznał, że w kontekście uznania umowy kredytu hipotecznego za nieważną w całości ze względu na to, że nie może ona dalej obowiązywać po usunięciu zawartych w niej nieuczciwych warunków, dyrektywa 93/13 stoi na przeszkodzie wykładni prawa krajowego, zgodnie z którą instytucja kredytowa ma prawo żądać od konsumenta rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty.
Reasumując TS orzekł, że w kontekście uznania umowy kredytu hipotecznego za nieważną w całości ze względu na to, iż nie może ona dalej obowiązywać po usunięciu z niej nieuczciwych warunków, art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że:
– nie stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą konsument ma prawo żądać od instytucji kredytowej rekompensaty wykraczającej poza zwrot miesięcznych rat i kosztów zapłaconych z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty, pod warunkiem poszanowania celów dyrektywy 93/13 i zasady proporcjonalności, oraz
– stoją one na przeszkodzie wykładni sądowej prawa krajowego, zgodnie z którą instytucja kredytowa ma prawo żądać od konsumenta rekompensaty wykraczającej poza zwrot kapitału wypłaconego z tytułu wykonania tej umowy oraz poza zapłatę ustawowych odsetek za zwłokę od dnia wezwania do zapłaty.
Wyrok TS z 15.6.2023 r., Bank M. (Skutki uznania umowy za nieważną), C-520/21
Opracowała: dr Ewa Skibińska - WPiA UKSW w Warszawie, ORCID: 0000-0003-4607-1448
