Stan faktyczny
Rumuńscy konsumenci zawarli z bankiem, umowę kredytu na kwotę 78 180 CHF. Następnie wnieśli oni pozew mający na celu, po pierwsze, uznanie za nieuczciwe i nieważne warunki tej umowy, na podstawie których muszą oni ponosić ryzyko walutowe. Po drugie, wnieśli oni o nakazanie temu bankowi, w celu przywrócenia równowagi kontraktowej, aby obliczał i pobierał miesięczne raty, odsetki i prowizje według kursu wymiany franka szwajcarskiego na leje rumuńskie wskazanego przez Narodowy Bank Rumunii w dniu podpisania umowy, zarówno z mocą wsteczną, jak i na przyszłość, aż do momentu spłaty kredytu, oraz zwrócił nadpłatę.
Sąd oddalił ten pozew konsumentów twierdząc, że obowiązek spłaty kredytu w walucie, w jakiej został on udzielony, odzwierciedla zasadę nominalizmu pieniężnego ustanowioną w art. 1578 rumuńskiego Kodeksu cywilnego (dalej jako: rumuński KC), w związku z czym nie mogą oni powoływać się na nieznajomość skutków tego obowiązku wynikającego z samego prawa.
Konsumenci wnieśli apelację twierdząc, że sąd I instancji błędnie zastosował zasadę nominalizmu pieniężnego ustanowioną w art. 1578 rumuńskiego KC, oraz że bank uchybił ciążącemu na nim obowiązkowi informacyjnemu w odniesieniu do ryzyka walutowego. Natomiast Bank utrzymuje, że warunek będący przedmiotem sporu w postępowaniu głównym odzwierciedla art. 1578 rumuńskiego KC, który stanowi bezwzględnie obowiązujący rumuński przepis i tym samym ten warunek nie wchodzi w zakres stosowania dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich.
Sąd odsyłający zastanawiał się nad wykładnią, jaką należy nadać wyrażeniu „warunek umowy odzwierciedlający obowiązujące przepisy ustawowe” w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13, a w szczególności użytemu tam czasownikowi „odzwierciedlać”.
Stanowisko TS
1. Warunki umowy odzwierciedlające obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze
W art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 wyłączono z zakresu jej stosowania warunki umowy „odzwierciedlające” w szczególności obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze.
Trybunał przypomniał, że ze względu na cel ochrony konsumentów przyświecający tej dyrektywie, wyjątek ustanowiony w art. 1 ust. 2 tej dyrektywy podlega ścisłej wykładni (wyrok TS z 21.12.2021 r., Trapeza Peiraios, C 243/20, pkt 37).
Z orzecznictwa TS wynika, że wyrażenie „obowiązujące przepisy ustawowe lub wykonawcze” – interpretowane w świetle motywu trzynastego dyrektywy 93/13 – obejmuje zarówno przepisy prawa krajowego, które mają zastosowanie między umawiającymi się stronami niezależnie od ich wyboru, jak i te, które mają charakter względnie obowiązujący, tzn. mające domyślne zastosowanie w sytuacji braku odmiennego porozumienia między stronami (wyrok Trapeza Peiraios, pkt 30).
Trybunał wskazał, że wyłączenie ustanowione w art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 jest uzasadnione tym, iż co do zasady, można słusznie domniemywać, że prawodawca krajowy ustanowił równowagę pomiędzy ogółem praw i obowiązków stron niektórych umów, którą to równowagę prawodawca Unii miał wyraźnie zamiar zachować. Ponadto okoliczność, że taka równowaga została ustanowiona, nie stanowi warunku zastosowania wyłączenia z art. 1 ust. 2, lecz uzasadnienie takiego wyłączenia (wyrok Trapeza Peiraios, pkt 35). Trybunał przypomniał, że warunku umowy, który odzwierciedla obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy prawa krajowego, niemający zastosowania do danej umowy zawartej przez strony, lub który w sposób ogólny odsyła do przepisów ustawowych mających zastosowanie niezależnie od takiego warunku umowy nie można uznać za odzwierciedlający taki obowiązujący przepis w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 (wyrok TS z 3.4.2019 r., Aqua Med, C 266/18, pkt 35–38).
W ocenie TS, aby móc zastosować wyłączenie ustanowione w art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 nie można jednak wymagać, aby dany warunek umowy odpowiadał w pełni, z formalnego punktu widzenia, obowiązującemu przepisowi ustawowemu lub wykonawczemu prawa krajowego (który ma być odzwierciedlony w owym warunku). Trybunał uznał, że taka wykładnia podważałaby skuteczność (effet utile) tego wyłączenia. Wobec powyższego, aby warunek umowy „odzwierciedlał” obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13, ten warunek musi powtarzać treść normatywną obowiązującego przepisu mającego zastosowanie do danej umowy, tak że można uznać, iż wyraża on w konkretny sposób tę samą normę prawną co norma ujęta w tym obowiązującym przepisie. Trybunał wyjaśnił, że taka sytuacja ma miejsce nie tylko wtedy, gdy warunek umowy odpowiada dosłownie obowiązującemu przepisowi lub zawiera wyraźne odesłanie do tego przepisu, ale także wtedy, gdy warunek ten – jakkolwiek wyrażony w innych słowach – jest materialnie równoważny z tym obowiązującym przepisem.
W niniejszej sprawie TS wskazał, że do sądu odsyłającego należy dokonanie oceny – w szczególności z uwzględnieniem charakteru, ogólnej systematyki i postanowień umowy kredytu będącej przedmiotem sporu w postępowaniu głównym oraz kontekstu prawnego i faktycznego, w jaki wpisuje się ta umowa – w celu ustalenia, czy sporny warunek odzwierciedla, w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13, art. 1578 rumuńskiego KC. Możliwość zastosowania art. 1 ust. 2 tej dyrektywy nie zakłada formalnej zgodności między spornym warunkiem umowy a art. 1578 rumuńskiego KC w tym znaczeniu, że powinien on przytaczać dosłownie ten przepis lub zawierać wyraźne odesłanie do tego przepisu. Zatem sąd odsyłający jest zobowiązany m.in. zweryfikować, czy ten warunek umowy i art. 1578 KC są materialnie równoważne w tym znaczeniu, że zastosowanie tego warunku powodowałoby, w odniesieniu do powodów, obowiązek zapłaty identyczny z obowiązkiem, jaki wynikałby z bezpośredniego zastosowania art. 1578 rumuńskiego KC w związku ze sporną umową.
Trybunał orzekł, że art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż dla objęcia warunku ujętego w umowie kredytu zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą wyłączeniem z zakresu stosowania tej dyrektywy przewidzianym w tym przepisie nie jest konieczne, aby ten warunek przytaczał dosłownie odpowiedni obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy prawa krajowego lub zawierał wyraźne odesłanie do takiego przepisu, lecz wystarczy, że jest on materialnie równoważny z tym obowiązującym przepisem, tzn., że ma on tę samą treść normatywną.
2. Domniemanie znajomości prawa
Zastosowanie wyłączenia ustanowionego w art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13, zakłada spełnienie dwóch przesłanek, a mianowicie, dany warunek umowy powinien odzwierciedlać przepis ustawowy lub wykonawczy, a ten przepis musi być obowiązujący (postanowienie TS z 14.10.2021 r., NSV i NM, C 87/21, pkt 25).
Komisja Europejska stwierdziła, że zastosowanie art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 ma charakter obiektywny, a zatem nie zależy od informacji udzielonych konsumentowi przez przedsiębiorcę ani od znajomości przez konsumenta mających zastosowanie przepisów prawnych. Ponadto Trybunał, dokonując wykładni art. 1 ust. 2, orzekł już, że wyłączenie z zakresu stosowania tej dyrektywy, przewidziane w tym przepisie, ma zastosowanie, nawet jeżeli przedsiębiorca nie dopełnił spoczywającego na nim obowiązku informacyjnego i przejrzystości (postanowienie NSV i NM, pkt 42).
Trybunał orzekł, że art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż do celów ustalenia, czy warunek ujęty w umowie kredytu zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą jest objęty wyłączeniem z zakresu stosowania tej dyrektywy przewidzianym w tym przepisie, nie jest istotna okoliczność, że ten konsument nie wiedział o tym, iż warunek ten odzwierciedla obowiązujący przepis ustawowy lub wykonawczy prawa krajowego.
Wyrok TS z 6.7.2023 r., First Bank, C 593/22
Opracowała: dr Ewa Skibińska - WPiA UKSW w Warszawie, ORCID: 0000-0003-4607-1448
