Złożony przez stronę postępowania podatkowego wniosek o wgląd w akta sprawy, sporządzanie z nich notatek, odpisów czy kopii, nie musi zawierać uzasadnienia. Kwestia odmowy dostępu do akt sprawy w zakresie wyłączonych materiałów podlega każdorazowej ocenie ad casum, w zależności od stanu faktycznego danego etapu sprawy – stwierdził Naczelny Sąd Administracyjny.
Wniosek o ujawnienie dokumentów
Naczelnik Urzędu Celno-Skarbowego w P. wydał wobec „J.” sp. z o.o. decyzję w przedmiocie podatku od towarów i usług. Jako dowód w postępowaniu kontrolnym dopuszczono uwierzytelnione kserokopie pism: Prokuratury Okręgowej w P. oraz Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego wraz z dokumentami z akt śledztwa, w tym protokoły przesłuchań świadków oraz protokół przeszukania. Organ ze względu na ochronę interesu publicznego, jakim jest dobro prowadzonego śledztwa i postępowania karnego, wyłączył z akt postępowania kontrolnego wskazane wyżej dokumenty. Organ II instancji utrzymał w mocy to rozstrzygnięcie, a Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie odrzucił skargę podatniczki.
Na wniosek „J.” sp. z o.o. Dyrektor Izby Administracji Skarbowej w W. wznowił postępowanie z uwagi na wyrok TSUE i poinformował stronę o możliwości wypowiedzenia się w sprawie zebranego materiału dowodowego przed wydaniem rozstrzygnięcia. Jednak gdy pełnomocnik „J.” sp. z o.o. wniósł o ujawnienie, w zanonimizowanej formie, dowodów, których jawność wyłączono w trakcie postępowania kontrolnego, organ odmówił stronie możliwości zapoznania się z tymi dokumentami. Dyrektor Izby Administracji Skarbowej w W. uznał, że postanowienie wydane w postępowaniu kontrolnym zachowują moc prawną również na etapie postępowania wznowieniowego. Wskazał też, że wniosek został złożony bez związku z podstawą wznowienia a odmowa jego uwzględnienia jest uzasadniona koniecznością ochrony dóbr osób trzecich oraz zachowania tajemnicy postępowania karnego, która ma pierwszeństwo przed zasadą jawności postępowania podatkowego, nawet jeśli prowadzi to do ograniczenia czynnego udziału strony w tym postępowaniu.
Orzeczenie WSA
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie uchylił postanowienia organu wydane w obu instancjach. W uzasadnieniu wyroku stwierdzono, że akt wyłączenia materiałów na podstawie art. 179 § 1 ustawy z 29.8.1997 r. – Ordynacja podatkowa (t. jedn.: Dz.U. z 2021 r. poz. 1540; dalej jako: OrdPU), ogranicza się tylko do tego postępowania, w którym został podjęty i nie obowiązuje w innym postępowaniu, np. wznowieniowym. Sąd podkreślił, że w sprawie nie można więc mówić o jakimkolwiek formalnym związaniu postanowieniami wydanymi przez organ kontroli skarbowej. Procesowe postanowienia incydentalne, wydawane w toku postępowania podatkowego, mogą być w każdej chwili zmieniane lub uchylane, w zależności od konkretnych okoliczności faktycznych danego etapu sprawy oraz prawnej oceny kwestii objętej takim postanowieniem.
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie wyjaśnił, że również kwestia odmowy dostępu do akt sprawy w zakresie materiałów wyłączonych na podstawie art. 179 § 1 OrdPU podlega każdorazowej ocenie ad casum. Dlatego nawet w tym samym postępowaniu postanowienie o odmowie dostępu strony do materiałów wyłączonych może okazać się nieaktualne na dalszym etapie sprawy. W ocenie Sądu organ przy odmowie udostępnienia dowodów bezpodstawnie powołał się na ochronę danych osobowych, ponieważ utajnione dokumenty dotyczą głównie informacji o aktywności gospodarczej osób prawnych. Za nieuzasadnione uznano również powołanie się na tajemnicę postępowania karnego. W 2016 r. Prokurator na podstawie art. 156 § 5 Kodeksu postępowania karnego (t. jedn.: Dz.U. z 2022 r. poz. 1373 ze zm.) wyraził zgodę na udostępnienie materiałów ze śledztwa wyłącznie organowi, któremu je przesłano. Jednak od tego czasu zarówno postępowanie przygotowawcze, jak i późniejsze postępowanie sądowe mogły się już dawno zakończyć. Zarządzenie Prokuratora może być nieaktualne, gdyż informacje, ze względu na które utajniono część materiału dowodowego, mogły już zostać ujawnione w trakcie postępowania lub w uzasadnieniu wyroku sądu powszechnego. Jednak organ przed wydaniem zaskarżonego postanowienia nie sprawdził tych okoliczności.
Stanowisko NSA
Naczelny Sąd Administracyjny oddalił skargę kasacyjną organu. W uzasadnieniu podkreślono, że wyrażone w art. 178 § 1 OrdPU prawo strony do wglądu w akta dotyczące jej sprawy, sporządzania z nich notatek, odpisów oraz sporządzania kopii przy wykorzystaniu własnych przenośnych urządzeń, stanowi realizację podstawowych zasad postępowania podatkowego: zasady jawności tego postępowania oraz zasady czynnego udziału strony w tym postępowaniu. Strona na każdym etapie postępowania, a także po jego prawomocnym zakończeniu, może złożyć wniosek o wgląd w akta sprawy, niezależnie od tego w jakim celu domaga się realizacji tego prawa. Wniosek złożony przez stronę postępowania podatkowego na podstawie art. 178 § 1 OrdPU nie musi zawierać uzasadnienia i strona nie ma obowiązku wykazania jego związku z toczącym się lub zakończonym postępowaniem podatkowym.
Wyłączenie określonych dokumentów z akt sprawy ze względu na interes publiczny stanowi odstępstwo od zasady jawności postępowania dla strony wyrażonej w art. 129 OrdPU i jako wyjątek może nastąpić jedynie w sytuacjach określonych przez ustawodawcę. Naczelny Sąd Administracyjny podzielił stanowisko sądu I instancji, że organ w postępowaniu wznowieniowym nie był w żaden sposób związany postanowieniami o wyłączeniu dokumentów z akt sprawy wydanymi w trakcie postępowania kontrolnego. Jak wyjaśniono, podstawą prawną odmowy umożliwienia stronie zapoznania się z dokumentami, zawierającymi informacje niejawne, a także z innymi dokumentami, które organ podatkowy wyłączył z akt sprawy ze względu na interes publiczny jest art. 179 § 2 OrdPU. Jednak odmowa ta ogranicza się tylko do tego postępowania, w którym zostało wydane postanowienie o wyłączeniu jawności tych dokumentów. Dodatkowo kwestia odmowy dostępu do akt sprawy w zakresie wyłączonych materiałów podlega każdorazowej ocenie ad casum, w zależności od stanu faktycznego danego etapu sprawy.
W uzasadnieniu wyroku podkreślono, że ograniczanie prawa strony do dostępu do dotyczących jej zgromadzonych w sprawie dowodów może mieć miejsce tylko w wyjątkowych przypadkach. Ograniczanie to musi być oparte na wykazaniu konkretnego interesu publicznego, a organ podatkowy powinien wykazać, że ochrona tego interesu nie jest możliwa w inny sposób, niż poprzez wyłączenie jawności akt sprawy wobec strony postępowania. Dodatkowo organ powinien w każdym przypadku ocenić, czy ograniczenie stronie prawa dostępu do akt sprawy powinno mieć charakter trwały, czy też czasowy. Naczelny Sąd Administracyjny zobowiązał organ do zbadania czy na aktualnym etapie postępowania nadal istnieją przesłanki do odmowy umożliwienia skarżącej zapoznania się ze spornymi dokumentami.
Wyrok NSA z 8.11.2022 r., I FSK 1127/22
