Umorzenie wierzytelności na podstawie art. 369 ust. 2 ustawy z 28.2.2003 r. – Prawo upadłościowe (t. jedn.: Dz.U. z 2015 r. poz. 233; dalej: PrUpad), w brzmieniu obowiązującym przed 1.1.2016 r., skutkuje wygaśnięciem hipoteki na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej, ustanowionej na zabezpieczenie tej wierzytelności.
Stan faktyczny
W 2009 r. Bank A. udzielił prowadzącemu działalność gospodarczą Z.P. kredytu w kwocie ponad 661 tys. zł, którego zabezpieczeniem stała się m.in. hipoteka na lokalu mieszkalnym. W 2011 r. ogłoszono upadłość Z.P. obejmującą likwidację majątku dłużnika, a jeden z lokali mieszkalnych nabyła G.P. W 2014 r. sąd stwierdził zakończenie postępowania upadłościowego i umorzył w całości wierzytelności niezaspokojone w postępowaniu upadłościowym. Gdy Bank C. – następca prawny Banku A. wszczął postępowanie egzekucyjne, na podstawie bankowego tytułu egzekucyjnego z klauzulą wykonalności, w stosunku do lokalu G.P., właścicielka wystąpiła z pozwem o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. G.P. domagała się wykreślenia wpisów hipoteki umownej kaucyjnej i hipoteki umownej zwykłej twierdząc, że umorzenie długu Z.P. w postępowaniu upadłościowym spowodowało wygaśnięcie hipotek, zgodnie z art. 94 ustawy z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t. jedn.: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361; dalej: KWU) w brzmieniu obowiązującym do 20.2.2011 r.
Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo podkreślając, że podstawową funkcją hipoteki jest gwarancja uzyskania zaspokojenia przez wierzyciela. Odwołując się do orzecznictwa SN wskazano, że wygaśnięcie zobowiązań upadłego nie ma wpływu na byt prawny hipoteki (zob. wyrok SN z 5.2.2016 r., IV CSK 346/15, Legalis; wyrok SN z 10.9.2015 r., II CSK 745/14, Legalis).
Pytanie prawne
Rozpoznający apelację G.P. Sąd Okręgowy w K. skierował do Sądu Najwyższego następujące zagadnienie prawne: „Czy umorzenie na podstawie art. 369 ust. 2 PrUpad, w brzmieniu sprzed 1.1.2016 r., wierzytelności przysługującej kredytodawcy względem kredytobiorcy, zabezpieczonej hipoteką ustanowioną na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej, skutkuje względem dłużnika hipotecznego będącego jednocześnie stroną czynności bankowej ustanowienia hipoteki, wygaśnięciem zabezpieczonej tą hipoteką wierzytelności, pociągającym za sobą wygaśnięcie hipoteki w rozumieniu przepisu art. 94 KWU?”.
Orzekający w składzie 3 sędziów SN przedstawił to pytanie prawne do rozpoznania powiększonemu składowi.
Z art. 369 PrUpad, w brzmieniu obowiązującym do 1.1.2016 r. wynikało, że w postanowieniu o zakończeniu postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego, którym jest osoba fizyczna, sąd, na wniosek upadłego, może orzec o umorzeniu w całości lub w części zobowiązań upadłego, które nie zostały zaspokojone w postępowaniu upadłościowym, jeżeli kumulatywnie zostały spełnione szczególne warunki wymienione w pkt 1–3 tego przepisu. Na gruncie tej regulacji wyrażono pogląd, że przy wykładni art. 369 PrUpad15 należy uwzględnić szczególny charakter instytucji umorzenia zobowiązań upadłego oraz indywidualne właściwości podmiotu korzystającego z tego dobrodziejstwa (zob. postanowienie SN z 5.2.2015 r., V CSK 236/14, Legalis; postanowienie SN z 16.2.2011 r., II CSK 370/10, Legalis).
W konsekwencji należałoby przyjąć, że ustawodawca zawęził skutki dokonanego umorzenia jedynie do długów upadłego, a regulacja ta nie dotyczy następstw umorzenia w sferze majątkowej innych podmiotów np. dłużnika rzeczowego. Stanowisko to odwołuje się również do art. 291 PrUpad, zgodnie z którym, jeżeli ogłoszono upadłość z możliwością zawarcia układu, to układ taki nie narusza praw wierzyciela wobec poręczyciela upadłego oraz współdłużnika upadłego ani praw wynikających z hipoteki, zastawu, zastawu rejestrowego i hipoteki morskiej, jeżeli były one ustanowione na mieniu osoby trzeciej. Oznacza to, że zniesienie w ramach układu prawa zabezpieczanego nie wpływa na prawa zabezpieczające. Przyjmuje się, że pomimo wyraźnego zastrzeżenia w art. 369 PrUpad braku oddziaływania umorzenia długu na odpowiedzialność osób trzecich z tytułu zabezpieczenia umorzonego długu, z jego treści wynika norma podobna do wskazanej w art. 291 PrUpad. W rezultacie dokonane na jego podstawie umorzenie nie narusza praw wierzyciela wynikających m.in. z innych zabezpieczeń umorzonego długu przez osoby trzecie (zob. wyrok SN z 5.2.2016 r., IV CSK 346/15, Legalis).
W orzecznictwie wyrażany jest też pogląd, że wygaśnięcie hipoteki na podstawie art. 94 KWU dotyczy każdej sytuacji, w której dochodzi do wygaśnięcia wierzytelności. Przepis ten wyraża zasadę akcesoryjności hipoteki w stosunku do wierzytelności, którą zabezpiecza, w takim zakresie, w jakim hipoteka jest uzależniona od zabezpieczonej wierzytelności. To oznacza, że wygaśnięcie hipoteki na podstawie art. 94 KWU dotyczy wszystkich przypadków wygaśnięcia wierzytelności, niezależnie od przyczyny, czy to na skutek zaspokojenia interesu wierzyciela, czy wygaśnięcia mimo niezaspokojenia. Do wygaśnięcia hipoteki nie jest potrzebny wpis jej wykreślenia w księdze wieczystej, nie ma on bowiem, w przeciwieństwie do ustanowienia hipoteki, charakteru konstytutywnego (zob. wyrok SN z 10.2.2012 r., II CSK 325/11, Legalis).
W uzasadnieniu pytania prawnego SN wskazał, że istota hipoteki wynika z art. 65 KWU. Zgodnie z tym przepisem, w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności wynikającej z określonego stosunku prawnego można nieruchomość obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością, z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości. Między właścicielem a wierzycielem zabezpieczonej wierzytelności istnieje nie tylko stosunek prawnorzeczowy, wierzyciel może bowiem od właściciela, który nie jest jego dłużnikiem osobistym, żądać zapłaty sumy pieniężnej (zob. wyrok SN z 25.8.2004 r., IV CK 606/03, Legalis). Korelatem obowiązku świadczenia są uprawnienia właściciela analogiczne do uprawnień przysługujących dłużnikowi osobistemu. Dłużnik osobisty i właściciel nieruchomości odpowiadają jednak wobec wierzyciela na podstawie innego stosunku prawnego. Wspólną odpowiedzialność dłużnika osobistego i dłużnika rzeczowego ujmuje się, wobec braku w ustawie przepisu, który przewidywałby ich solidarną odpowiedzialność, jako tzw. solidarność przypadkową, do której mają odpowiednie zastosowanie przepisy KC o solidarności biernej (zob. wyrok SN z 7.7.2005 r., V CK 8/2005).
Stanowisko SN
Sąd Najwyższy stwierdził, że umorzenie wierzytelności na podstawie art. 369 ust. 2 PrUpad, w brzmieniu obowiązującym przed 1.1.2016 r., nie ogranicza się jedynie do sytuacji majątkowej dłużnika. Jeśli doszło do ustanowienia hipoteki na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej w celu zabezpieczenia takiej wierzytelności, skutkiem umorzenia wierzytelności będzie również wygaśnięcie tej hipoteki.
Uchwała SN(7) z 4.4.2023 r., III CZP 11/22
