Stan faktyczny
W 2013 r. TB (mająca podwójne obywatelstwo niemieckie i włoskie) zawarła w Berlinie związek małżeński z RD (obywatelem włoskim), który został wpisany do rejestru małżeństw.
W 2018 r. w wyniku pozasądowego postępowania rozwodowego urzędnik stanu cywilnego w Parmie wydał na rzecz TB zaświadczenie, o którym mowa w art. 39 rozporządzenia Rady (WE) Nr 2201/2003 z 27.11.2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej (dalej jako: rozporządzenie Bruksela II bis), potwierdzające jej rozwód z RD. Następnie TB zwróciła się do urzędu stanu cywilnego w Berlinie o wpisanie tego rozwodu do rejestru małżeństw. Urząd uznał, że wpis rozwodu TB i RD uzyskanego w trybie pozasądowym jest możliwy dopiero po jego uznaniu przez właściwy niemiecki organ sądowy.
Pytanie prejudycjalne
Czy art. 2 pkt 4 rozporządzenia Bruksela II bis należy interpretować – w szczególności dla celów stosowania art. 21 ust. 1 tego rozporządzenia – w ten sposób, że dokument rozwodowy sporządzony przez urzędnika stanu cywilnego państwa członkowskiego, zawierający porozumienie w sprawie rozwodu zawarte przez małżonków i potwierdzone przez nich przed tym urzędnikiem zgodnie z wymogami przewidzianymi w uregulowaniu tego państwa członkowskiego, stanowi „orzeczenie” w rozumieniu art. 2 pkt 4?
Stanowisko TS
1. Orzeczenie
Zgodnie z orzecznictwem TS zarówno z wymogów jednolitego stosowania prawa Unii, jak i z zasady równości wynika, że pojęciom w danym unijnym przepisie, który nie zawiera żadnego wyraźnego odesłania do prawa państw członkowskich, w celu określenia ich znaczenia i zakresu, należy zazwyczaj nadawać w całej Unii autonomiczną i jednolitą wykładnię, której należy dokonywać z uwzględnieniem nie tylko treści tego przepisu, ale także jego kontekstu i celów realizowanych przez uregulowanie, którego stanowi on część [wyrok TS z 31.3.2022 r., Bundesamt für Fremdenwesen und Asyl i in. (Umieszczenie osoby ubiegającej się o azyl w szpitalu psychiatrycznym), C-231/21, pkt 42].
Trybunał wskazał, że żaden przepis rozporządzenia Bruksela II bis nie zawiera wyraźnego odesłania do prawa państw członkowskich w celu określenia znaczenia i zakresu pojęcia „orzeczenia”, o którym mowa w art. 2 pkt 4 i art. 21 tego rozporządzenia. Zatem temu pojęciu powinno się nadać autonomiczną i jednolitą wykładnię w prawie Unii, zgodnie z powyżej przedstawioną metodologią.
Trybunał przypomniał, że z postanowień art. 67 ust. 1 i 4 w zw. z art. 81 ust. 1 i 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej wynika, iż w celu stworzenia przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Unia rozwija współpracę sądową w sprawach cywilnych mających skutki transgraniczne, zapewniając m.in. – w szczególności, gdy jest to niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego – wzajemne uznawanie między państwami członkowskimi orzeczeń sądowych i pozasądowych. W tym zakresie zarówno zasada wzajemnego zaufania między państwami członkowskimi, jak i zasada wzajemnego uznawania orzeczeń mają w prawie Unii fundamentalne znaczenie, gdyż umożliwiają utworzenie i utrzymywanie przestrzeni bez granic wewnętrznych (wyrok TS z 9.3.2017 r., Pula Parking, C-551/15, pkt 51).
Celem rozporządzenia Bruksela II bis – jak wynika z jego motywów 1, 2 i 21 – jest ułatwienie m.in., w oparciu o zasadę wzajemnego zaufania jako podstawę dla stworzenia rzeczywistej przestrzeni sprawiedliwości, uznawania wydawanych w państwach członkowskich orzeczeń w dziedzinie rozwodów, ograniczając do niezbędnego minimum podstawy nieuznania takich orzeczeń (wyrok TS z 16.1.2019 r., Liberato, C-386/17, pkt 41, 46). I tak art. 21 ust. 1 i 2 w zw. z art. 1 ust. 1 lit. a i art. 25 rozporządzenia Bruksela II bis przewiduje w szczególności, że jeżeli nie zostanie wykazane istnienie jednej z podstaw odmowy uznania, wymienionych wyczerpująco w art. 22 tego rozporządzenia, orzeczenia rozwodowe wydane w państwie członkowskim są uznawane w innych państwach członkowskich bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania. Przy czym, po pierwsze, do celów aktualizacji aktów stanu cywilnego w państwie członkowskim, w którym wystąpiono o uznanie, od tego orzeczenia nie powinien już przysługiwać środek odwoławczy zgodnie z prawem państwa członkowskiego pochodzenia, a po drugie, uznania orzeczenia nie można odmówić w szczególności z tego powodu, że zgodnie z prawem państwa członkowskiego, w którym wystąpiono o uznanie, przy wzięciu za podstawę tego samego stanu faktycznego rozwód byłby tam niedopuszczalny.
Trybunał wskazał, że w sprawach rozwodowych pojęcie „orzeczenie” w rozumieniu art. 2 pkt 4 rozporządzenia Bruksela II bis obejmuje „każde wydane przez sąd państwa członkowskiego orzeczenie orzekające rozwód (…), niezależnie od tego, w jaki sposób nazywane jest dane orzeczenie, w tym wyrok lub postanowienie”. Samo pojęcie „sąd” jest zdefiniowane w pkt 1 tego artykułu jako obejmujące „wszelkie organy państw członkowskich, które są właściwe w sprawach, które zgodnie z art. 1 wchodzą w zakres stosowania niniejszego rozporządzenia”. Ponadto, zgodnie z art. 2 pkt 3 rozporządzenia Bruksela II bis wyrażenie „państwo członkowskie” obejmuje wszystkie państwa członkowskie Unii z wyjątkiem Królestwa Danii. Zatem z art. 1 ust. 1 lit. a w zw. z art. 2 pkt 1, 3 i 4 rozporządzenia Bruksela II bis wynika, że pojęcie orzeczenia w sprawach rozwodowych obejmuje każde orzeczenie rozwodowe, niezależnie od jego nazwy, wydane przez właściwy organ państwa członkowskiego, z wyjątkiem organów Królestwa Danii.
Rzecznik generalny stwierdził w pkt 34 i 36 opinii, że z definicji zawartej w rozporządzeniu Bruksela II bis wynika, iż może obejmować orzeczenia rozwodowe wydane w ramach postępowania tak sądowego, jak i pozasądowego, o ile prawo państw członkowskich przyznaje również organom pozasądowym kompetencje w sprawach rozwodowych. W ocenie TS każde orzeczenie wydane przez takie organy pozasądowe właściwe w sprawach rozwodowych w państwie członkowskim, z wyjątkiem Królestwa Danii, powinno – na podstawie art. 21 rozporządzenia Bruksela II bis – być uznawane automatycznie w innych państwach członkowskich, z wyjątkiem Królestwa Danii. Jednak bez uszczerbku, po pierwsze, dla stosowania art. 22 tego rozporządzenia w odniesieniu do podstaw nieuznania, a po drugie, dla faktu, że do celów aktualizacji aktów stanu cywilnego w państwie członkowskim, w którym wystąpiono o uznanie, od orzeczenia nie może już przysługiwać środek odwoławczy.
Trybunał uściślił, że powyższej wykładni pojęcia „orzeczenie” nie podważa okoliczność, iż w czasie opracowywania i przyjmowania rozporządzenia Bruksela II bis żadne państwo członkowskie nie przewidziało jeszcze w swoim ustawodawstwie możliwości przeprowadzenia przez małżonków rozwodu na drodze pozasądowej. Wykładnia ta wynika bowiem bezpośrednio z szerokich i otwartych definicji pojęć „sądu” i ”orzeczenia”, o których mowa, odpowiednio, w art. 2 pkt 1 i art. 2 pkt 4 tego rozporządzenia. Ponadto, tę wykładnię potwierdza cel realizowany przez rozporządzenie Bruksela II bis, którym jest między innymi ułatwienie, w oparciu o zasadę wzajemnego zaufania leżącą u podstaw tworzenia prawdziwej przestrzeni sprawiedliwości na poziomie Unii, uznawania orzeczeń wydanych w państwach członkowskich w szczególności w dziedzinie rozwodu.
2. Zakres kontroli
Z orzecznictwa Trybunału wynika, że rozporządzenie Bruksela II bis obejmuje jedynie rozwody orzeczone albo przez sąd państwowy, albo przez organ publiczny lub pod jego kontrolą, co wyklucza zwykłe rozwody prywatne, takie jak rozwód wynikający z jednostronnego oświadczenia jednego z małżonków złożonego przed sądem wyznaniowym (wyrok TS z 20.12.2017 r., Sahyouni, C-372/16, pkt 39–43, 48, 49). Na podstawie tego orzecznictwa TS stwierdził, że każdy organ publiczny, który ma wydać „orzeczenie” w rozumieniu art. 2 pkt 4 rozporządzenia Bruksela II bis, powinien zachować kontrolę nad orzeczeniem rozwodu. Oznacza to, że w ramach rozwodów za porozumieniem stron przeprowadza on badanie przesłanek rozwodu w świetle prawa krajowego oraz prawdziwości i ważności zgody małżonków na rozwód.
Trybunał wskazał, że wymóg przeprowadzenia badania w rozumieniu poprzedniego punktu jako charakterystyczny element pojęcia „orzeczenie” można również wywieść z wyroku z 2.6.1994 r. w sprawie Solo Kleinmotoren (C-414/92). W pkt 15–17 tego wyroku Trybunał orzekł, w odniesieniu do art. 25 Konwencji brukselskiej sformułowanego w sposób prawie identyczny jak art. 2 pkt 4 rozporządzenia Bruksela II bis, że pojęcie „orzeczenia” oznacza, iż sąd orzeka „z własnej inicjatywy w przedmiocie kwestii spornych między stronami”. Rząd polski przypomniał, że w tym wyroku TS orzekł, iż kończąca spór ugoda, która została zawarta przed sądem państwa członkowskiego, nie może stanowić „orzeczenia” w rozumieniu art. 25 Konwencji brukselskiej. Niemniej, zdaniem TS, nie można z tego wywodzić przez analogię, że kwalifikacja jako „orzeczenia” w rozumieniu art. 2 pkt 4 rozporządzenia Bruksela II bis powinna być systematycznie wykluczona, w przypadku gdy organ pozasądowy jest uprawniony do orzeczenia rozwodu na podstawie porozumienia zawartego przez małżonków, po zbadaniu przesłanek określonych w obowiązujących przepisach krajowych. Rzecznik generalny stwierdził w pkt 50 opinii, że w wyroku w sprawie Solo Kleinmotoren Trybunał oparł swoje rozstrzygnięcie na fakcie, że rozpatrywane ugody miały charakter zasadniczo umowny, a sąd poprzestał w związku z tym na przyjęciu ugody do wiadomości, bez przeprowadzenia jakiegokolwiek badania jej treści w świetle obowiązujących przepisów prawa.
3. Rozporządzenie Bruksela II ter
Motyw 14 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111 z 25.6.2019 r. w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej oraz w sprawie uprowadzenia dziecka za granicę (dalej jako: rozporządzenie Bruksela II ter), które dokonało przekształcenia rozporządzenia Bruksela II bis, stanowi, że każde porozumienie zatwierdzone przez sąd po zbadaniu zgodnie z prawem krajowym i procedurą krajową istoty sprawy powinno być uznawane lub wykonywane tak jak „orzeczenie”. Ponadto, „innym porozumieniom, które nabierają wiążącej mocy prawnej w państwie członkowskim pochodzenia na skutek formalnej interwencji organu publicznego lub innego organu, o którym państwo członkowskie poinformowało w tym celu Komisję, należy nadawać skuteczność w innych państwach członkowskich zgodnie z przepisami szczegółowymi dotyczącymi dokumentów urzędowych i porozumień przewidzianymi w niniejszym rozporządzeniu. Rozporządzenie to nie powinno umożliwiać swobodnego obiegu porozumień mających wyłącznie prywatny charakter. Należy jednak umożliwić obieg porozumień, które nie są orzeczeniem ani dokumentem urzędowym, ale które zostały zarejestrowane przez organ publiczny właściwy do dokonania takiej rejestracji. Takie organy publiczne mogą obejmować notariuszy rejestrujących porozumienia, nawet jeżeli wykonują oni wolny zawód”. Prawodawca Unii wyjaśnił zatem, celem zachowania ciągłości, że porozumienia w sprawie rozwodu zatwierdzone przez organ sądowy lub pozasądowy po przeprowadzeniu badania co do istoty zgodnie z ustawodawstwem krajowym i procedurami krajowymi stanowią „orzeczenia” w rozumieniu art. 2 pkt 4 rozporządzenia Bruksela II bis i zastępujących go przepisów rozporządzenia Bruksela II ter oraz że to właśnie to badanie, co do istoty, odróżnia te orzeczenia od dokumentów urzędowych i od porozumień w rozumieniu tych rozporządzeń. W związku z tym, jeżeli właściwy organ pozasądowy zatwierdza porozumienie w sprawie rozwodu po zbadaniu go co do istoty, zdaniem TS, jest ono uznawane za „orzeczenie” zgodnie z art. 21 rozporządzenia Bruksela II bis i art. 30 rozporządzenia Bruksela II ter, podczas gdy inne porozumienia w sprawie rozwodu, które mają wiążące skutki prawne w państwie członkowskim pochodzenia, są uznawane, w zależności od przypadku, za dokumenty urzędowe lub porozumienia, zgodnie z art. 46 rozporządzenia Bruksela II bis i art. 65 rozporządzenia Bruksela II ter.
Trybunał podzielił stanowisko Komisji, że z genezy motywu 14 i art. 65 rozporządzenia Bruksela II ter wynika, iż przyjmując to rozporządzenie, prawodawca Unii nie zamierzał wprowadzać innowacji i nowych zasad, lecz jedynie „wyjaśnić”, z jednej strony, zakres przepisu zawartego już w art. 46 rozporządzenia Bruksela II bis, a z drugiej strony – kryterium pozwalające na odróżnienie pojęcia „orzeczenia” od pojęć „dokumentu urzędowego” i ”porozumienia między stronami”, czyli kryterium dotyczące badania co do istoty.
4. Regulacje krajowe
Z akt sprawy wynika, że urzędnik stanu cywilnego jest we Włoszech prawnie ustanowionym organem, który na mocy prawa tego państwa ma właściwość do orzekania rozwodu w sposób prawnie wiążący, poprzez rejestrację w formie pisemnej sporządzonego przez małżonków porozumienia w sprawie rozwodu, po przeprowadzeniu badania. Urzędnik stanu cywilnego odbiera – osobiście i dwukrotnie – w odstępie co najmniej 30 dni, oświadczenia każdego z małżonków, co oznacza, że upewnia się on co do tego, że ich zgoda na rozwód została wyrażona w sposób ważny, swobodny i świadomy. Ponadto, ów urzędnik przeprowadza badanie treści porozumienia w sprawie rozwodu w świetle obowiązujących przepisów prawa, upewniając się, że porozumienie dotyczy wyłącznie rozwiązania lub ustania skutków cywilnych małżeństwa, z wyłączeniem jakiegokolwiek przeniesienia majątku, oraz że małżonkowie nie mają małoletnich dzieci ani dzieci pełnoletnich, które nie mają zdolności do czynności prawnych, są dotknięte ciężką niepełnosprawnością lub są niesamodzielne pod względem ekonomicznym, a tym samym że porozumienie nie odnosi się do takich dzieci. Z włoskiego prawa wynika również, że urzędnik stanu cywilnego nie jest uprawniony do orzeczenia rozwodu, jeżeli nie są spełnione jedna lub większa liczba przesłanek przewidzianych w tym przepisie, w szczególności jeżeli urzędnik ten ma wątpliwości co do swobodnego i świadomego wyrażenia zgody jednego z małżonków na rozwód, jeżeli porozumienie dotyczy przeniesienia majątku czy też jeżeli małżonkowie mają dzieci inne niż pełnoletnie dzieci samodzielne pod względem ekonomicznym.
Reasumując TS orzekł, że art. 2 pkt 4 rozporządzenia Bruksela II bis należy interpretować – w szczególności dla celów stosowania art. 21 ust. 1 tego rozporządzenia – w ten sposób, iż dokument rozwodowy sporządzony przez urzędnika stanu cywilnego państwa członkowskiego pochodzenia, zawierający porozumienie w sprawie rozwodu zawarte przez małżonków i potwierdzone przez nich przed tym urzędnikiem zgodnie z wymogami przewidzianymi w uregulowaniu tego państwa członkowskiego, stanowi „orzeczenie” w rozumieniu art. 2 pkt 4.
Wyrok TS z 15.11.2022 r., Senatsverwaltung für Inneres und Sport, C-646/20
Źródło: www.curia.eu
Opracowała: dr Ewa Skibińska - WPiA UKSW w Warszawie, ORCID: 0000-0003-4607-1448
