Stan faktyczny
W 2008 r. węgierska konsumentka zawarła umowę kredytu denominowanego we frankach szwajcarskich i spłacany w forintach węgierskich. Sąd unieważnił tę umowę ponieważ zawarty w niej warunek obciążający konsumenta ryzykiem kursowym był nieuczciwy.
Co do zasady, orzecznictwo węgierskie uwzględnia opinię z 2019 r. organu doradczego węgierskiego Sądu Najwyższego, która nie jest formalnie wiążąca. Zgodnie z tą opinią jedynym skutkiem prawnym mającym zastosowanie w przypadku gdy umowa kredytu zawiera nieuczciwy warunek umowny, obciążając konsumenta ryzykiem kursowym jest „stwierdzenie ważności”. Jedynie w sytuacji, gdy podstawa nieważności umowy nie może zostać usunięta, sąd, przed którym zawisł spór, może uznać tę umowę za znajdującą tymczasowo zastosowanie do chwili wydania przez niego orzeczenia, co jest bezwzględnie związane z rozwiązaniem tej umowy w przyszłości. W tym kontekście usunięcie przyczyny nieważności oznacza dla konsumenta całkowite (poprzez sądowe przekształcenie kredytu w kredyt denominowany w forintach węgierskich) lub częściowe (ustalenie przez sąd górnej granicy ryzyka kursowego) wyeliminowanie ryzyka kursowego wynikającego z danego nieuczciwego warunku poprzez skuteczną zmianę treści tej umowy. Powoduje to, że żadna ze stron umowy nie uzyska w ten sposób niewspółmiernej korzyści majątkowej. Sąd odsyłający ma jednak wątpliwości, czy biorąc pod uwagę w szczególności orzecznictwo Trybunału dotyczące wykładni art. 6 i 7 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, powyższe stanowisko jest zgodne z tą dyrektywą?
Stanowisko TS
1. Kompetencje sądu
Trybunał przypomniał, że cel realizowany przez prawodawcę Unii w dyrektywie 93/13 polega na przywróceniu równowagi między stronami umowy, przy jednoczesnym utrzymaniu w mocy umowy jako całości, a nie na unieważnieniu wszystkich jej postanowień zawierających nieuczciwe warunki (wyrok TS z 31.3.2022 r., Lombard Lízing, C-472/20, pkt 54).
Trybunał orzekł już, że w przypadku uznania przez sąd krajowy nieuczciwego warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem za nieważny, ten sąd nie może uzupełnić tej umowy poprzez zmianę treści owego warunku (wyrok TS z 25.11.2020 r., Banca B., C-269/19, pkt 30). Tym samym warunek umowny, którego nieuczciwość została stwierdzona, należy co do zasady, uznać za nigdy nieistniejący, tak aby nie wywoływał on skutków wobec konsumenta. W związku z tym sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego warunku, powinno mieć, co do zasady, skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w sytuacji braku tego warunku, uzasadniając w szczególności prawo do zwrotu korzyści nienależnie uzyskanych przez przedsiębiorcę ze szkodą dla konsumenta na podstawie danego nieuczciwego warunku umownego (wyrok Lombard Lízing, pkt 50, 55).
Trybunał stwierdził, że gdyby sąd krajowy mógł zmieniać treść nieuczciwych warunków umowy zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą, to takie uprawnienie mogłoby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13, jakim jest doprowadzenie do zaprzestania stosowania nieuczciwych warunków w takich umowach. Uprawnienie to przyczyniłoby się do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez zwykły brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów. Konsumenci bowiem nadal byliby zachęcani do stosowania tych warunków, wiedząc, że nawet gdyby miały one być unieważnione, to jednak umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy, tak aby zagwarantować w ten sposób uwzględnienie interesu tych przedsiębiorców (wyrok TS z 3.3.2020 r., Gómez del Moral Guasch, C-125/18, pkt 60). Trybunał podkreślił, że aby nie zagrażać realizacji tego celu, sąd krajowy nie może dokonać konwalidacji umowy zawierającej nieuczciwy warunek umowny, uznając tę umowę za ważną, zmieniając jednocześnie walutę tej umowy i stopę procentową ustaloną w umowie lub określając górną granicę kursu wymiany tej waluty. Taka interwencja sądu sprowadzałaby się ostatecznie do zmiany treści tego warunku, a w konsekwencji byłaby sprzeczna z jednolitym orzecznictwem TS.
Jednak TS orzekł już, że jeżeli – tak jak w niniejszej sprawie – należy unieważnić rozpatrywaną umowę kredytu w całości, po uchyleniu nieuczciwego warunku, to taki warunek może, w drodze wyjątku, zostać uchylony i zastąpiony przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub mającym zastosowanie w przypadku zgody stron. Taka możliwość jest ograniczona do sytuacji, w których unieważnienie umowy w całości narażałoby konsumenta na szczególnie szkodliwe konsekwencje niewspółmiernie godzące w jego interes (wyrok Lombard Lízing, pkt 41).
Z orzecznictwa TS wynika, że sąd krajowy musi mieć możliwość uwzględnienia żądania unieważnienia umowy kredytu opartego na nieuczciwym charakterze warunku dotyczącego ryzyka kursowego, jeżeli zostanie ustalone, że ten warunek jest nieuczciwy i że bez tego warunku umowa nie może pozostawać w mocy (wyrok TS z 14.3.2019 r., Dunai, C-118/17, pkt 56). Trybunał stwierdził, że jeżeli sąd krajowy uzna, iż unieważnienie danej umowy kredytu niewspółmiernie godziłoby w interes konsumenta, zastąpienie danego nieuczciwego warunku przepisami prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym nie stanowi jedynej konsekwencji zgodnej z dyrektywą 93/13 (wyrok Banca B., pkt 39, 40). W tej sytuacji, gdy nie istnieje żaden taki przepis prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym i gdy konsument nie wyraził woli utrzymania w mocy nieuczciwych warunków umownych, a unieważnienie umowy narażałoby tego konsumenta na szczególnie szkodliwe konsekwencje, sąd krajowy powinien podjąć, z pełnym uwzględnieniem prawa krajowego, wszelkie niezbędne środki mające na celu ochronę konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie może wywrzeć unieważnienie danej umowy kredytowej, w szczególności ze względu na natychmiastową wymagalność wierzytelności przysługującej przedsiębiorcy wobec konsumenta (wyrok Lombard Lízing, pkt 56). W takich okolicznościach TS uznał, że nic nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy mógł wezwać strony do podjęcia negocjacji, o ile określi on ich ramy, a ich celem będzie ustanowienie rzeczywistej równowagi między prawami i obowiązkami stron umowy, z uwzględnieniem w szczególności, leżącego u podstaw dyrektywy 93/13, celu ochrony konsumenta (wyrok Banca B., pkt 42).
Ponadto Trybunał wyjaśnił, że jeżeli, ze względu na charakter danej umowy kredytu, sąd krajowy uzna, iż nie jest możliwe przywrócenie sytuacji, w jakiej znajdowałyby się strony, gdyby ta umowa nie została zawarta, do niego należy zapewnienie, że konsument znajdzie się ostatecznie w sytuacji, w jakiej znajdowałby się, gdyby warunek uznany za nieuczciwy nigdy nie istniał (wyrok Lombard Lízing, pkt 57). W konsekwencji sąd krajowy może w szczególności, w celu ochrony interesów konsumenta, nakazać zwrot na jego rzecz kwot nienależnie uzyskanych przez kredytodawcę na podstawie warunku uznanego za nieuczciwy, ponieważ taki zwrot następuje z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (wyrok Lombard Lízing, pkt 58). Jednak TS uściślił, że uprawnienia sądu nie mogą wykraczać poza to, co jest ściśle konieczne w celu przywrócenia równowagi na gruncie umowy między jej stronami, a tym samym ochrony konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie mogłoby spowodować unieważnienie danej umowy kredytowej (wyrok Lombard Lízing, pkt 59).
Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż stoją one na przeszkodzie temu, aby – w sytuacji gdy warunek umowny obciążający konsumenta ryzykiem kursowym powoduje ze względu na swój nieuczciwy charakter nieważność umowy kredytu denominowanego w walucie obcej, lecz spłacanego w walucie krajowej, w której jest ten warunek zawarty – ta umowa zostaje uznana za ważną, a treść zobowiązań konsumenta wynikających z tego warunku umownego została dostosowana poprzez zmianę waluty tej umowy i ustalonej w niej stopy procentowej lub poprzez ustalenie górnej granicy kursu wymiany tej waluty.
2. Warunek obciążający konsumenta ryzykiem kursowym
Trybunał uznał możliwość zastąpienia przez sąd krajowy nieuczciwego warunku umowy kredytu przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, ale ta możliwość jest ograniczona do wyjątkowych przypadków, a mianowicie do sytuacji, w których unieważnienie tego nieuczciwego warunku zobowiązywałoby sąd do unieważnienia tej umowy w całości, narażając w ten sposób danego konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje, które niewspółmiernie godziłyby w jego interes. Jednak ta możliwość zastąpienia, która stanowi wyjątek od ogólnej zasady, zgodnie z którą dana umowa pozostaje wiążąca dla stron tylko wtedy, gdy może ona nadal obowiązywać bez zawartych w niej nieuczciwych warunków, jest ograniczona do przepisów prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym lub mających zastosowanie, jeżeli strony wyrażą na to zgodę, i opiera się w szczególności na tym, że takie przepisy nie mają zawierać nieuczciwych warunków (wyrok TS z 3.10.2019 r., Dziubak, C-260/18, pkt 59). Przepisy te mają bowiem odzwierciedlać równowagę, którą prawodawca krajowy starał się ustanowić między całością praw i obowiązków stron określonych umów na wypadek, gdyby strony albo nie odstąpiły od standardowej normy ustanowionej przez ustawodawcę krajowego dla danych umów, albo wyraźnie wybrały możliwość zastosowania normy wprowadzonej w tym celu przez ustawodawcę krajowego (wyrok Dziubak, pkt 60). Ponadto z orzecznictwa TS wynika, że nie jest możliwe wypełnienie luk w umowie, spowodowanych usunięciem z niej nieuczciwych warunków w niej zawartych, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym (wyrok Dziubak, pkt 62).
Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż przepis ten stoi na przeszkodzie temu, aby w sytuacji gdy warunek obciążający konsumenta ryzykiem kursowym powoduje ze względu na swój nieuczciwy charakter nieważność umowy kredytu denominowanego w walucie obcej, lecz spłacanego w walucie krajowej, w której jest ten warunek zawarty – ta umowa w okresie od dnia jej zawarcia do dnia wejścia w życie przepisów krajowych przewidujących przeliczenie na walutę krajową umów kredytu denominowanego w walucie obcej – pozostawała w mocy poprzez zastąpienie tego warunku przepisami prawa krajowego o charakterze ogólnym w zakresie, w jakim takie przepisy prawa krajowego nie mogą skutecznie zastąpić tego warunku zwykłym zastąpieniem przez sąd krajowy, które nie wymagałoby interwencji ze strony tego sądu prowadzącej do kontroli treści nieuczciwego warunku zawartego w umowie.
Wyrok TS z 27.4.2023 r., AxFina Hungary, C-705/21
Opracowała: dr Ewa Skibińska - WPiA UKSW w Warszawie, ORCID: 0000-0003-4607-1448
