Stan faktyczny
X jest obywatelem rosyjskim, chorym na rzadką formę raka krwi, na którą jest obecnie leczony w Niderlandach. Jego leczenie polega w szczególności na podawaniu konopi leczniczych w celu uśmierzenia bólu. Stosowanie takiego leczenia nie jest dozwolone w Rosji. X złożył kilka wniosków o udzielenie azylu w Niderlandach. Twierdził, że leczenie, któremu był poddawany w Rosji wywołało u niego skutki uboczne. Natomiast leczenie za pomocą marihuany leczniczej w Niderlandach jest dla niego tak istotne, iż nie mógłby on prowadzić godnego życia, gdyby to leczenie zostało przerwane. Ostatni wniosek X rozpatrzono odmownie.
Niderlandzki sąd we wniosku prejudycjalnym dążył do ustalenia, czy prawo Unii stoi w takim przypadku na przeszkodzie wydaniu decyzji nakazującej powrót lub przyjęciu środka w postaci wydalenia?
Stanowisko TS
1. Warunki wydania decyzji
Trybunał przypomniał, że art. 5 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/115/WE z 16.12.2008 r. w sprawie wspólnych norm i procedur stosowanych przez państwa członkowskie w odniesieniu do powrotów nielegalnie przebywających obywateli państw trzecich stoi na przeszkodzie temu, aby wobec obywatela państwa trzeciego wydano decyzję nakazującą powrót, jeżeli ta decyzja wskazuje jako państwo docelowe, państwo, w którym istnieją poważne i sprawdzone podstawy, aby uznać, że w przypadku wykonania tej decyzji obywatel ten byłby narażony na rzeczywiste ryzyko traktowania sprzecznego z art. 18 lub art. 19 ust. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (dalej jako: KPP). Na mocy art. 19 ust. 2 KPP nikt nie może być usunięty z terytorium danego państwa do państwa, w którym istnieje poważne ryzyko, iż może być poddany nie tylko karze śmierci, lecz także torturom lub nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu w rozumieniu art. 4 KPP. Zakaz nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, przewidziany w art. 4, ma charakter bezwzględny. Jest on bowiem ściśle związany z poszanowaniem godności człowieka, o której mowa w art. 1 KPP (wyrok TS z 5.4.2016 r., Aranyosi i Căldăraru, C 404/15 i C 659/15 PPU, pkt 85).
W ocenie TS z powyższego wynika, że jeżeli istnieją poważne i sprawdzone podstawy, aby uznać, iż obywatel państwa trzeciego nielegalnie przebywający na terytorium danego państwa członkowskiego byłby narażony, w razie powrotu do państwa trzeciego, na rzeczywiste ryzyko nieludzkiego lub poniżającego traktowania w rozumieniu art. 4 w zw. z art. 1 i art. 19 ust. 2 KPP, wobec tego obywatela nie można wydać decyzji nakazującej powrót do tego państwa trzeciego, dopóki trwa takie ryzyko. Ten obywatel nie może również w tym okresie zostać objęty środkiem w postaci wydalenia, co wyraźnie przewiduje art. 9 ust. 1 dyrektywy 2008/115.
Trybunał przypomniał, że art. 52 ust. 3 KPP, gdy prawa gwarantowane w jej art. 4 odpowiadają prawom zagwarantowanym w art. 3 EKPC. Z orzecznictwa EKPCz wynika, że ból spowodowany naturalnie powstałą chorobą, czy to fizyczną, czy psychiczną, może być objęty zakresem art. 3 EKPC, gdy ulega on pogorszeniu lub istnieje ryzyko jego pogorszenia w następstwie traktowania będącego skutkiem warunków zatrzymania, wydalenia lub innych środków, za które władze mogą być odpowiedzialne, i to pod warunkiem że ból stąd wynikający osiągnie próg dotkliwości wymagany na podstawie wspomnianego art. 3 (wyrok EKPCz z 13.12.2016 r. w sprawie Paposhvili przeciwko Belgii, § 174, 175). Z utrwalonego orzecznictwa TS wynika, że próg dotkliwości wymagany w tej dziedzinie do celów stosowania art. 4 KPP, odpowiada progowi dotkliwości wymaganemu w tych samych okolicznościach na mocy art. 3 EKPC (wyrok TS z 16.2.2017 r., C.K. i in., C 578/16 PPU, pkt 67).
W ocenie TS art. 5 dyrektywy 2008/115 w zw. z art. 1 i 4 oraz art. 19 ust. 2 KPP stoją na przeszkodzie temu, aby państwo członkowskie wydało decyzję nakazującą powrót lub dokonało wydalenia obywatela państwa trzeciego nielegalnie przebywającego na terytorium tego państwa członkowskiego i cierpiącego na poważną chorobę, jeżeli istnieją poważne i potwierdzone podstawy, aby uznać, że powrót tego obywatela naraziłby go ze względu na niedostępność odpowiedniej opieki w państwie docelowym na rzeczywiste ryzyko znaczącego skrócenia oczekiwanej długości życia lub szybkiego, znacznego i nieodwracalnego pogorszenia stanu zdrowia, powodującego dotkliwe bóle.
W ocenie TS państwo członkowskie może naruszyć zakaz nieludzkiego i poniżającego traktowania, ustanowiony w art. 4 KPP, jeżeli decyzja nakazująca powrót lub środek wydalenia podjęty przez jego organy grozi doprowadzeniem do zaostrzenia się bólu powodowanego u obywatela państwa trzeciego naturalnie powstałą chorobą w takim stopniu, że ból osiągnie powyżej wskazany próg dotkliwości. Tym samym okoliczność, że jedynie ból związany z poważną chorobą obywatela państwa trzeciego przebywającego nielegalnie na terytorium państwa członkowskiego może się zaostrzyć w razie powrotu tego obywatela, nie wystarcza do wykluczenia, że taki powrót może być sprzeczny z art. 4 KPP. Jest tak tym bardziej, że nasilenie się bólu związanego z chorobą może samo w sobie prowadzić do pogorszenia stanu zdrowia fizycznego lub psychicznego sensu stricto danej osoby.
Jednak TS zaznaczył, że wszelkie ryzyko nasilenia się bólu, które wynikałoby z powrotu obywatela państwa trzeciego, nie naraża go na traktowanie sprzeczne z art. 4 KPP. Konieczne jest bowiem jeszcze, aby istniały poważne i potwierdzone podstawy, aby uznać, że w razie powrotu ten obywatel byłby narażony na rzeczywiste ryzyko szybkiego, znacznego i nieodwracalnego nasilenia się odczuwanego przez siebie bólu. Trybunał uściślił, po pierwsze, że istnieją poważne podstawy, aby sądzić, iż obywatel państwa trzeciego może być narażony w razie powrotu na znaczne i nieodwracalne nasilenie się bólu powodowanego jego chorobą, w szczególności gdy zostanie wykazane, iż w państwie docelowym nie można go poddać legalnie jedynemu skutecznemu leczeniu przeciwbólowemu oraz że brak takiego leczenia naraziłby go na ból o takiej intensywności, że naruszałoby to godność ludzką w zakresie, w jakim mogłoby wywołać u niego poważne i nieodwracalne zaburzenia psychiczne, a nawet doprowadzić do popełnienia samobójstwa. Trybunał wskazał, że ustalenie powyższego należy do sądu odsyłającego w świetle wszystkich istotnych danych, zwłaszcza danych medycznych. W szczególności należy ocenić nieodwracalność nasilenia się bólu przy uwzględnieniu różnorodnych czynników, w tym bezpośrednich skutków i bardziej pośrednich konsekwencji takiego nasilenia się.
Po drugie, TS odniósł się do wymogu co do tego, aby powrót danego obywatela państwa trzeciego groził szybkim nasileniem się bólu u zainteresowanego. Trybunał podkreślił, że takiego warunku nie można interpretować w sposób tak ścisły, iż stałby on na przeszkodzie powrotowi ciężko chorego obywatela państwa trzeciego jedynie w skrajnych przypadkach, w których ów obywatel doznałby znacznego i nieodwracalnego nasilenia się bólu zaraz po przybyciu na terytorium państwa docelowego lub w bezpośrednim następstwie tego przybycia. Przeciwnie, należy uwzględnić okoliczność, że nasilenie się bólu danej osoby spowodowane powrotem do państwa, w którym nie jest dostępne odpowiednie leczenie, może być stopniowe, a to, aby owo nasilenie się stało się znaczne i nieodwracalne, wymaga upływu pewnego czasu. Ponadto, istnieje konieczność uwzględnienia wszystkich istotnych czynników dla celów oceny progu dotkliwości wymaganego w tej dziedzinie na podstawie art. 4 KPP, podobnie jak stopień spekulacji nierozerwalnie związany z takim prospektywnym badaniem stoją na przeszkodzie temu, aby dla uznania je za szybkie nasilenie się bólu u obywatela państwa trzeciego w przypadku powrotu powinno ewentualnie nastąpić w terminie określonym z góry w prawie danego państwa członkowskiego w sposób bezwzględny. Właściwy organ krajowy powinien bowiem mieć możliwość porównawczego przeanalizowania, w zależności od schorzenia, na które cierpi obywatel państwa trzeciego, szybkości, z jaką takie nasilenie się może nastąpić w razie powrotu, oraz stopnia intensywności nasilenia się bólu, którego można się obawiać w takim przypadku. Jeżeli państwa członkowskie ustalą termin, powinien on mieć charakter czysto instrukcyjny i nie zwolni on właściwego organu krajowego z konkretnego badania sytuacji danego obywatela państwa trzeciego w świetle wszystkich istotnych czynników, w szczególności tych wymienionych w poprzednim punkcie, przy uwzględnieniu schorzenia, na którą cierpi ten obywatel.
Trybunał orzekł, że art. 5 dyrektywy 2008/115 w zw. z art. 1 i 4 oraz art. 19 ust. 2 KPP należy interpretować w ten sposób, iż stoi on na przeszkodzie wydaniu decyzji nakazującej powrót lub podjęciu środka w postaci wydalenia wobec obywatela państwa trzeciego nielegalnie przebywającego na terytorium państwa członkowskiego i cierpiącego na poważną chorobę, gdy istnieją poważne i potwierdzone podstawy, aby uznać, że zainteresowany w państwie trzecim, do którego zostałby wydalony, byłby w razie powrotu narażony na rzeczywiste ryzyko znacznego, nieodwracalnego i szybkiego nasilenia się bólu, co wynika z zakazu stosowania w tym państwie jedynego skutecznego leczenia przeciwbólowego. Państwo członkowskie nie może przewidzieć ścisłego terminu, podczas którego takie nasilenie powinno ewentualnie wystąpić, aby mogło to stanąć na przeszkodzie tej decyzji nakazującej powrót lub środkowi w postaci wydalenia.
2. Skutki wydalenia
Trybunał stwierdził, że art. 5 i art. 9 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2008/115 wymagają, aby przed wydaniem decyzji nakazującej powrót lub przeprowadzeniem wydalenia obywatela państwa trzeciego cierpiącego na poważną chorobę, państwa członkowskie mogły wykluczyć wszelkie poważne wątpliwości co do ryzyka, że powrót tego obywatela spowoduje szybkie, znaczne i nieodwracalne nasilenie się tej choroby lub powodowanego przez nią bólu. Jeżeli nie można wykluczyć takiej wątpliwości, właściwy organ krajowy nie może wydać decyzji nakazującej powrót ani przeprowadzić wydalenia danego obywatela państwa trzeciego.
Zainteresowane państwo członkowskie powinno upewnić się, że gdy wymaga tego stan zdrowia danej osoby, otrzyma ona nie tylko opiekę zdrowotną podczas wydalenia w ścisłym znaczeniu, ale również po jego zakończeniu w państwie docelowym (wyrok C.K. i in., pkt 76–82).
Trybunał orzekł, że art. 5 i art. 9 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2008/115 w zw. z art. 1 i 4 oraz art. 19 ust. 2 KPP należy interpretować w ten sposób, iż stoją one na przeszkodzie temu, aby skutki środka w postaci wydalenia w ścisłym znaczeniu, dla stanu zdrowia obywatela państwa trzeciego były brane pod uwagę przez właściwy organ krajowy jedynie w celu zbadania, czy ten obywatel jest zdolny do odbycia podróży.
3. Prawo pobytu lub przesunięcie terminu wydalenia
Trybunał stwierdził, że żadnego przepisu dyrektywy 2008/115 nie można interpretować w ten sposób, iż wymagałby on, aby państwo członkowskie wydało dokument pobytowy obywatelowi państwa trzeciego nielegalnie przebywającemu na jego terytorium, gdy wobec tego obywatela nie można wydać decyzji nakazującej powrót, ani podjąć środka w postaci wydalenia z tego powodu, że istnieją poważne i sprawdzone podstawy, aby uznać, iż zainteresowany byłby narażony w państwie docelowym na rzeczywiste ryzyko szybkiego, znacznego i nieodwracalnego nasilenia się bólu powodowanego jego chorobą. Trybunał wskazał, że art. 6 ust. 4 dyrektywy 2008/115 ogranicza się do umożliwienia państwom członkowskim przyznania – ze względu na ciężą sytuację lub przyczyn humanitarnych – prawa pobytu na podstawie ich prawa krajowego, a nie prawa Unii, obywatelom państw trzecich nielegalnie przebywającym na ich terytorium.
Zgodnie z art. 51 ust. 2 KPP jej postanowienia nie rozszerzają zakresu zastosowania prawa UE. Trybunał stwierdził, że z tego względu nie można uznać, iż na mocy art. 7 KPP państwo członkowskie może być zobowiązane do przyznania prawa pobytu obywatelowi państwa trzeciego objętemu zakresem stosowania tej dyrektywy.
Podstawowy cel dyrektywy 2008/115 – jak wynika z jej motywów 2 i 4 – polega na ustanowieniu skutecznej polityki wydalania i powrotu nielegalnie przebywających obywateli państw trzecich, z pełnym poszanowaniem praw podstawowych, a także godności osób, których to dotyczy (wyrok TS z 19.6.2018 r., Gnandi, C 181/16, pkt 48). Zatem, zdaniem TS, stosując dyrektywę 2008/115, w tym rozważając wydanie decyzji nakazującej powrót lub podjęcie środka w postaci wydalenia wobec nielegalnie przebywającego obywatela państwa trzeciego, państwa członkowskie są zobowiązane do poszanowania praw podstawowych przyznanych temu obywatelowi w KPP (wyrok TS z 11.6.2015 r., Zh. i O., C 554/13, EU:C:2015:377, pkt 69). Dotyczy to w szczególności prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego tego obywatela, zagwarantowanego w art. 7 KPP. Prawo to odpowiada prawu uregulowanemu w art. 8 EKPC, a w związku z tym należy nadawać mu takie samo znaczenie i zakres [wyrok TS z 18.6.2020 r., Komisja/Węgry (Przejrzystość stowarzyszeń), C 78/18, pkt 122]. Trybunał orzekł już, że art. 5 akapit pierwszy lit. b) dyrektywy 2008/115 stoi na przeszkodzie możliwości wydania przez państwo członkowskie decyzji nakazującej powrót bez uwzględnienia istotnych aspektów związanych z jego życiem rodzinnym danego obywatela państwa trzeciego [wyrok TS z 8.5.2018 r., K.A. i in. (Łączenie rodzin w Belgii), C 82/16, pkt 104]. Ponadto, mimo że ów art. 5 nie wymienia życia prywatnego nielegalnie przebywającego obywatela państwa trzeciego wśród elementów, które państwa członkowskie powinny uwzględnić, gdy stosują dyrektywę 2008/115, zdaniem TS, to jednak wydanie decyzji nakazującej powrót lub podjęcie środka w postaci wydalenia nie może nastąpić, jeżeli naruszają one prawo do poszanowania życia prywatnego danego obywatela państwa trzeciego. Trybunał stwierdził, że leczenie, z którego korzysta obywatel państwa trzeciego na terytorium państwa członkowskiego, nawet jeśli obywatel ten przebywa tam nielegalnie, stanowi część jego życia prywatnego w rozumieniu art. 7 KPP. Zdaniem rzecznika generalnego, integralność fizyczna i psychiczna danej osoby przyczynia się do jej rozwoju osobistego, a tym samym do skutecznego korzystania z jej prawa do poszanowania życia prywatnego, które obejmuje również w pewnym stopniu prawo jednostki do nawiązywania i rozwijania stosunków z innymi osobami (pkt 114 opinii). W związku z tym TS uznał, że właściwy organ krajowy może wydać decyzję nakazującą powrót lub przeprowadzić wydalenie obywatela państwa trzeciego wyłącznie po uwzględnieniu jego stanu zdrowia.
Jednak TS przypomniał, że prawo do poszanowania życia prywatnego, ustanowione w art. 7 KPP, nie stanowi prerogatywy o charakterze absolutnym, lecz należy je rozpatrywać z uwzględnieniem jego funkcji społecznej. Jak bowiem wynika z art. 52 ust. 1 KPP, dopuszcza ona ograniczenia wykonywania tego prawa, o ile ograniczenia te są przewidziane ustawą, szanują istotę omawianego prawa oraz – z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności – są konieczne i rzeczywiście odpowiadają celom interesu ogólnego uznawanym przez Unię lub potrzebom ochrony praw i wolności innych osób (wyrok TS z 5.4.2022 r., Commissioner of An Garda Síochána i in., C 140/20, pkt 48). Trybunał wskazał, że opracowanie skutecznej polityki wydalania i repatriacji, do czego dąży dyrektywa 2008/115, stanowi cel interesu ogólnego uznany w prawie Unii. Niemniej TS wskazał, że art. 52 ust. 1 KPP wymaga jeszcze zbadania w szczególności, czy wydanie decyzji nakazującej powrót lub podjęcie środka w postaci wydalenia wobec obywatela państwa trzeciego cierpiącego na poważną chorobę i korzystającego w danym państwie członkowskim z leczenia przeciwbólowego niedostępnego w państwie docelowym, nie narusza istoty jego prawa do życia prywatnego i jest zgodne z zasadą proporcjonalności. Takie badanie zakłada uwzględnienie wszystkich więzi społecznych, jakie ten obywatel stworzył w państwie członkowskim, w którym przebywa nielegalnie, z należytym uwzględnieniem podatności na zagrożenia i szczególnego stanu zależności spowodowanego jego stanem zdrowia. Jednak, jak podkreślił rzecznik generalny w pkt 112 opinii, gdy ten obywatel prowadził życie prywatne w tym państwie członkowskim, nie dysponując w nim zezwoleniem na pobyt, jedynie wyjątkowe okoliczności mogą stanąć na przeszkodzie objęciu go postępowaniem w sprawie powrotu. Ponadto okoliczność, że w razie powrotu ten obywatel nie miałby już dostępu do takiego samego leczenia jak to, które jest u niego stosowane w państwie członkowskim, na którego terytorium przebywa nielegalnie, co w konsekwencji mogłoby mieć w szczególności wpływ na rozwój jego relacji społecznych w państwie docelowym, nie może sama w sobie stać na przeszkodzie, na mocy art. 7 KPP, wydaniu wobec niego decyzji nakazującej powrót lub podjęciu środka w postaci wydalenia. Jak już wskazano tylko w ściśle określonych warunkach art. 4 KPP stoi na przeszkodzie powrotowi obywatela państwa trzeciego nielegalnie przebywającego i cierpiącego na poważną chorobę. W ocenie TS z powyższego wynika, że jeśli te warunki mają nie być pozbawione skuteczności, to art. 7 KPP nie może nakładać na państwo członkowskie obowiązku odstąpienia od wydania decyzji nakazującej powrót lub podjęcia środka w postaci wydalenia wobec tego obywatela wyłącznie ze względu na ryzyko pogorszenia się jego stanu zdrowia w państwie docelowym, jeżeli takie warunki nie są spełnione.
Trybunał orzekł, że dyrektywę 2008/115 w zw. z art. 7, 1 i 4 KPP należy interpretować w ten sposób, że:
1) nie nakłada ona na państwo członkowskie, na którego terytorium obywatel państwa trzeciego przebywa nielegalnie, obowiązku wydania mu dokumentu pobytowego, gdy wobec niego nie można wydać decyzji nakazującej powrót ani podjąć środka w postaci wydalenia z tego powodu, iż istnieją poważne i sprawdzone podstawy, aby uznać, że byłby on narażony w państwie docelowym na rzeczywiste ryzyko szybkiego, znacznego i nieodwracalnego nasilenia się bólu powodowanego ciężką chorobą, na którą cierpi;
2) właściwy organ krajowy, badając, czy prawo do poszanowania życia prywatnego tego obywatela stoi na przeszkodzie temu, by wydać wobec niego decyzję nakazującą powrót lub podjąć środek w postaci wydalenia, powinien wziąć pod uwagę stan zdrowia tego obywatela oraz opiekę, którą otrzymuje on na tym terytorium ze względu na tę chorobę, wraz ze wszystkimi pozostałymi istotnymi czynnikami;
3) wydanie takiej decyzji lub podjęcie takiego środka nie narusza tego prawa na tej tylko podstawie, że w razie powrotu do państwa docelowego obywatel ten byłby narażony na ryzyko pogorszenia się jego stanu zdrowia, jeżeli ryzyko takie nie osiąga progu dotkliwości wymaganego na podstawie art. 4 KPP.
Wyrok TS z 22.11.2022 r., Staatssecretaris van Justitie en Veiligheid (Wydalenie – marihuana lecznicza), C 69/21
Źródło: www.curia.eu
Opracowała: dr Ewa Skibińska - WPiA UKSW w Warszawie, ORCID: 0000-0003-4607-1448
