Stan faktyczny
W 2007 r. polscy konsumenci zawarli z bankiem umowę kredytu hipotecznego indeksowanego do franka szwajcarskiego. Zgodnie z jej treścią raty miesięczne oraz kwota należna z tytułu tego kredytu były obliczane we frankach szwajcarskich i wypłacane w złotych polskich, według kursu sprzedaży CHF–PLN obowiązującego dla każdej z tych rat miesięcznych.
Kredytobiorcy podnoszą, że postanowienia tej umowy dotyczące mechanizmu indeksacji są nieuczciwe, ponieważ w przypadku braku szczególnych przepisów zawartych w tej samej umowie, kurs wymiany stosowany do obliczenia rat kredytu był określany przez bank w sposób dyskrecjonalny. W konsekwencji kredytobiorcy wystąpili z żądaniem usunięcia tych warunków umowy i podnieśli, że raty miesięczne powinny być obliczane w złotych polskich przy zastosowaniu stopy oprocentowania opartej na LIBOR. Ponadto, wyrazili oni zgodę na unieważnienie umowy przez sąd odsyłający.
Stanowisko TS
1. Skutki nieważności umowy
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału przy dokonywaniu wykładni przepisu prawa Unii należy uwzględnić nie tylko jego brzmienie, ale także jego kontekst oraz cel aktu prawnego, którego jest on częścią (wyrok TS z 2.12.2021 r., Vodafone Kabel Deutschland, C-484/20, pkt 19).
Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich „państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta”. Trybunał stwierdził, że ten przepis nie określa sam w sobie kryteriów dotyczących możliwości dalszego obowiązywania umowy bez nieuczciwych warunków, lecz pozostawia ich określenie, zgodnie z prawem Unii, krajowemu porządkowi prawnemu. Do państw członkowskich należy zatem uregulowanie, w prawie krajowym, szczegółowych zasad, według których następuje stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku znajdującego się w umowie i zgodnie z którymi występują konkretne skutki tego stwierdzenia. W każdym wypadku takie stwierdzenie powinno umożliwić przywrócenie sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w braku takiego nieuczciwego warunku (wyrok TS z 29.4.2021 r., Bank BPH, C-19/20, pkt 84).
Trybunał podkreślił, że określenie od jakiego momentu stwierdzenie nieważności umowy będącej przedmiotem postępowania głównego wywołuje skutki, zależy wyłącznie od prawa krajowego, o ile zapewniona zostanie ochrona zagwarantowana konsumentom przez przepisy dyrektywy 93/13 (wyrok Bank BPH, pkt 88). W szczególności ustalenie przez prawo krajowe ram prawnych ochrony zagwarantowanej konsumentom przez dyrektywę 93/13, nie może zmienić zakresu i – w związku z tym – istoty tej ochrony, podważając tym samym wzmocnienie skuteczności owej ochrony poprzez przyjęcie jednolitych zasad dotyczących nieuczciwych warunków (wyrok TS z 21.12.2016 r., Gutierrez Naranjo i in., C-154/15, C-307/15 i C-308/15, pkt 65).
Mając na uwadze szczególny kontekst, w jaki wpisuje się art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, której przepisy mają na celu ochronę konsumentów przed stosowaniem nieuczciwych warunków, Trybunał orzekł już, że ochrona przyznana przez tę dyrektywę nie może być ograniczona jedynie do okresu wykonania umowy zawartej z konsumentem przez przedsiębiorcę, lecz że obowiązuje ona również po wykonaniu tej umowy (wyrok TS z 9.7.2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Societé Générale, C-698/18 i C-699/18, pkt 73). Zatem w przypadku unieważnienia zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą umowy z powodu nieuczciwego charakteru jednego z jej warunków, TS uznał, że do państw członkowskich należy uregulowanie, w drodze ich prawa krajowego, skutków tego unieważnienia, z poszanowaniem ochrony przyznanej konsumentowi przez dyrektywę 93/13, w szczególności poprzez zapewnienie przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej, jaka istniałaby w sytuacji braku takiego nieuczciwego warunku.
Powyższy wniosek potwierdzają, zdaniem TS, cele realizowane przez dyrektywę 93/13. Pierwszorzędny cel tej dyrektywy polega na ochronie konsumenta i przywróceniu równowagi między stronami (wyrok Bank BPH, pkt 72). W szczególności warunek umowny, którego nieuczciwy charakter stwierdzono, należy, co do zasady, uznać za nigdy nieistniejący, wobec czego nie może on wywierać żadnych skutków względem konsumenta, z konsekwencją odtworzenia sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w przypadku braku tego warunku (wyrok TS z 14.3.2019 r., Dunai, C-118/17, pkt 41).
Dyrektywa 93/13 realizuje również drugi cel, ustanowiony w jej art. 7, zmierzający w dłuższej perspektywie do zaprzestania stosowania nieuczciwych warunków przez przedsiębiorców. W związku z tym samo niestosowanie nieuczciwych warunków wobec konsumenta ma wobec przedsiębiorców skutek zniechęcający do stosowania takich warunków (wyrok Bank BPH, pkt 68).
W niniejszej sprawie sąd odsyłający wyjaśnia, że przepisy prawa krajowego, które powinien zastosować w celu ustalenia skutków unieważnienia umowy, prowadziłyby do podziału strat wynikających z tego unieważnienia w częściach równych pomiędzy powodami i X. W ocenie TS taki skutek w zakresie, w jakim podważyłby ochronę przyznaną przez dyrektywę 93/13 konsumentom w następstwie unieważnienia umowy, byłby sprzeczny z ww. celami. Przede wszystkim zastosowanie przepisów prawa krajowego nie pozwoliłoby, zgodnie z wyjaśnieniami przedstawionymi przez sąd odsyłający, na zagwarantowanie przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej konsument znajdowałby się w sytuacji braku nieuczciwego warunku, naruszając w ten sposób cel ochrony konsumentów realizowany przez dyrektywę 93/13. Następnie, w przypadku braku ochrony gwarantowanej przez dyrektywę 93/13, stosowanie przepisów prawa krajowego przewidujących jednakowy podział strat między stronami przyczyniłoby się do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców poprzez zwykły brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów, ponieważ te przepisy mogłyby ostatecznie przynosić korzyści przedsiębiorcom poprzez ograniczenie ich obowiązku zwrotu kwot nienależnie pobranych na podstawie tych warunków.
W ocenie TS powyższej wykładni nie podważa przywołany przez sąd odsyłający wyrok z 7.11.2019 r. w sprawie Kanyeba i in. (od C-349/18 do C-351/18). Trybunał przypomniał, że w pkt 73 tego wyroku wskazał, iż kwestia kwalifikacji okoliczności faktycznych do celów prawa odpowiedzialności pozaumownej jest objęta nie dyrektywą 93/13, lecz prawem krajowym. Tymczasem w niniejszej sprawie spór, jak wynika z wniosku prejudycjalnego, objęty jest w zakres odpowiedzialności pozaumownej, ponieważ sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy ochrona zagwarantowana przez tę dyrektywę znajduje zastosowanie na etapie wystąpienia skutków unieważnienia umowy zawierającej nieuczciwe warunki.
Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż w wypadku unieważnienia umowy zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą ze względu na nieuczciwy charakter jednego z jej warunków do państw członkowskich należy uregulowanie, w drodze ich prawa krajowego, skutków tego unieważnienia, z poszanowaniem ochrony przyznanej konsumentowi przez tę dyrektywę, w szczególności poprzez zagwarantowanie przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej, w jakiej ten konsument znajdowałby się w braku takiego nieuczciwego warunku.
2. Badanie z urzędu przez sąd sytuacji majątkowej konsumenta
Trybunał orzekł zasadniczo, że zarówno treść art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, jak i wymogi pewności prawa przy prowadzeniu działalności gospodarczej przemawiają za przyjęciem obiektywnego podejścia podczas wykładni tego przepisu (wyrok Bank BPH, pkt 56). Na podstawie art. 7 ust. 1 tej dyrektywy zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców z konsumentami.
Trybunał przypomniał, że system ochrony stworzony przez dyrektywę 93/13 opiera się na założeniu, że konsument jest stroną słabszą niż przedsiębiorca, zarówno pod względem siły negocjacyjnej, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzi się on na postanowienia sformułowane wcześniej przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść (wyrok TS z 7.12.2017 r., Banco Santander, C-598/15, pkt 36). Niemniej ten system ochrony nie powinien być stosowany, jeżeli konsument się temu sprzeciwia. Konsument może, po poinformowaniu go przez sąd krajowy, nie podnosić nieuczciwego i niewiążącego charakteru warunku umownego, wyrażając w ten sposób dobrowolną i świadomą zgodę na dany warunek i unikając tym samym unieważnienia umowy (wyrok Bank BPH, pkt 95). Aby jednak w tym względzie konsument mógł udzielić wolnej i świadomej zgody, sąd krajowy powinien wskazać stronom, w ramach krajowych norm proceduralnych i w świetle zasady słuszności w postępowaniu cywilnym, w sposób obiektywny i wyczerpujący, konsekwencje prawne, jakie może pociągnąć za sobą usunięcie nieuczciwego warunku, i to niezależnie od tego, czy strony są reprezentowane przez pełnomocnika zawodowego, czy też nie (wyrok Bank BPH, pkt 97). Taka informacja jest w szczególności tym bardziej istotna, gdy niezastosowanie nieuczciwego warunku może prowadzić do unieważnienia całej umowy, narażając ewentualnie konsumenta na roszczenia restytucyjne (wyrok Bank BPH, pkt 98). Niemniej Trybunał orzekł, że dla oceny skutków, w odniesieniu do sytuacji konsumenta spowodowanych unieważnieniem całej umowy, decydujące znaczenie ma wola wyrażona w tym względzie przez konsumenta (wyrok TS z 3.10.2019 r., Dziubak, C-260/18, EU:C:2019:819, pkt 56).
W niniejszej sprawie powodowie w postępowaniu głównym zażądali unieważnienia umowy kredytu wiążącej ich z X. W konsekwencji w zakresie, w jakim sąd odsyłający poinformował konsumentów w sposób obiektywny i wyczerpujący o skutkach prawnych oraz szczególnie szkodliwych skutkach ekonomicznych, jakie może mieć dla nich unieważnienie umowy, zdaniem TS, ten sąd nie może, po uwzględnieniu ich woli stwierdzenia nieważności umowy, sprzeciwić się zrzeczeniu się przez nich ochrony przyznanej im przez dyrektywę 93/13.
Trybunał stwierdził również, że cel polegający na ochronie konsumenta realizowany przez dyrektywę 93/13 nie może pozwolić sądowi krajowemu, z pominięciem zakresu uprawnień przyznanych w tym względzie przez prawo krajowe, na zbadanie z urzędu sytuacji majątkowej konsumenta, który zażądał unieważnienia umowy wiążącej go z przedsiębiorcą ze względu na istnienie nieuczciwego warunku, w celu ustalenia, czy takie unieważnienie może narazić tego konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje.
Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy, po pierwsze, zbadał z urzędu, z pominięciem wszelkich uprawnień przyznanych mu w tym względzie przez prawo krajowe, sytuację majątkową konsumenta, który zażądał unieważnienia umowy wiążącej go z przedsiębiorcą ze względu na istnienie nieuczciwego warunku, bez którego umowa nie może nadal być prawnie wiążąca, nawet jeśli owo unieważnienie może narazić konsumenta na szczególnie szkodliwe konsekwencje. Po drugie zaś, odmówił stwierdzenia takiego unieważnienia, w sytuacji gdy konsument wyraźnie o to się zwrócił, i został poinformowany w sposób obiektywny i wyczerpujący o konsekwencjach prawnych i szczególnie szkodliwych dla niego skutkach gospodarczych.
3. Uprawnienia i obowiązki sądu krajowego
Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 sąd odsyłający jest zobowiązany do zaniechania stosowania nieuczciwych warunków umownych, aby w sytuacji braku sprzeciwu konsumenta nie wywierały one wiążących wobec niego skutków. Umowa powinna jednak w zasadzie nadal obowiązywać, bez jakiejkolwiek zmiany innej niż wynikająca z uchylenia nieuczciwych warunków umownych, o ile takie dalsze obowiązywanie umowy jest prawnie możliwe zgodnie z zasadami prawa krajowego (wyrok TS z 25.11.2020 r., Banca B., C-269/19, pkt 29). W konsekwencji w przypadku stwierdzenia przez sąd krajowy nieważności nieuczciwego warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem, ten sąd nie może uzupełnić tej umowy poprzez zmianę treści owego warunku (wyrok Banca B., pkt 30). Trybunał stwierdził bowiem, że gdyby sąd krajowy mógł zmieniać treść nieuczciwych warunków zawartych w takiej umowie, to takie uprawnienie mogłoby zagrażać realizacji długoterminowego celu ustanowionego w art. 7 dyrektywy 93/13. Uprawnienie to przyczyniłoby się bowiem do wyeliminowania zniechęcającego skutku wywieranego na przedsiębiorców, poprzez brak stosowania takich nieuczciwych warunków wobec konsumentów. Wciąż ci przedsiębiorcy byliby zachęcani do stosowania tych warunków, wiedząc, że nawet gdyby miały być one unieważnione, to umowa mogłaby zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy, tak aby zagwarantować w ten sposób uwzględnienie ich interesu (wyrok Banca B., pkt 31).
Natomiast w sytuacji, w której umowa zawarta między przedsiębiorcą a konsumentem nie może nadal obowiązywać po usunięciu nieuczciwego warunku, TS uznał, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nie stoi na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy usunął nieuczciwy warunek poprzez zastąpienie go przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym. Przy czym dotyczy to sytuacji, w których unieważnienie nieuczciwego warunku zobowiązywałaby sąd do stwierdzenia nieważności danej umowy w całości, narażając przez to konsumenta na szczególnie niekorzystne konsekwencje (wyrok Banca B., pkt 32). Niemniej TS orzekł także, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 stoi na przeszkodzie wypełnieniu luk w umowie wynikających z usunięcia z niej nieuczciwych warunków, które się w niej znajdowały, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym (wyrok Banca B., pkt 35).
W niniejszej sprawie sąd odsyłający wskazuje, że polskie przepisy, które zamierza stosować, nie są przepisami dyspozytywnymi w rozumieniu powyższego orzecznictwa TS. Biorąc pod uwagę okoliczność, że rozpatrywana umowa kredytu nie może nadal obowiązywać bez uchylonych warunków, oraz że nie istnieją przepisy prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, a także że unieważnienie umowy byłoby szczególnie niekorzystne dla konsumentów, sąd ten rozważał, któremu z celów dyrektywy 93/13 powinien dać pierwszeństwo między, z jednej strony, celem polegającym na ochronie konsumentów przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami unieważnienia umowy, a z drugiej strony, celem polegającym na zniechęceniu przedsiębiorców do stosowania nieuczciwych warunków.
Trybunał orzekł już, że dyrektywa 93/13 nie ma na celu proponowania jednolitych rozwiązań w odniesieniu do konsekwencji, jakie wynikają ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego. Zatem skoro w myśl art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nieuczciwe warunki nie mogą wiązać konsumentów, to te cele mogły zostać osiągnięte, w zależności od konkretnej sytuacji i krajowych ram prawnych, poprzez niestosowanie wobec konsumenta danego nieuczciwego warunku lub, jeżeli umowa nie mogłaby dalej obowiązywać bez tego warunku, poprzez zastąpienie go przepisami prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym (wyrok Banca B., pkt 39). Niemniej w pkt 40 wyroku Banca B. Trybunał przypomniał, że konsekwencje stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umownego nie mają jednak charakteru wyczerpującego. I tak, jeśli sąd krajowy przyjmie, że rozpatrywana umowa kredytowa nie może, zgodnie z prawem umów, nadal być prawnie wiążąca po usunięciu konkretnych nieuczciwych warunków, a przy tym nie istnieje żaden przepis prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym ani przepis znajdujący zastosowanie w wypadku osiągnięcia przez strony umowy porozumienia umożliwiający zastąpienie tych warunków, TS uznał, iż – jeżeli konsument nie wyraził woli utrzymania w mocy nieuczciwych warunków umownych, a unieważnienie umowy narażałoby tego konsumenta na szczególnie szkodliwe konsekwencje – wysoki poziom ochrony konsumentów, jaki powinien zostać zapewniony zgodnie z dyrektywą 93/13, wymaga, aby dla przywrócenia rzeczywistej równowagi między wzajemnymi prawami i obowiązkami stron umowy sąd krajowy podjął, z pełnym uwzględnieniem prawa krajowego, wszelkie niezbędne środki mające na celu ochronę konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie może wywrzeć unieważnienie danej umowy kredytowej, w szczególności ze względu na natychmiastową wymagalność wierzytelności przysługującej przedsiębiorcy wobec konsumenta (wyrok Banca B., pkt 41). Zdaniem TS sąd krajowy powinien wezwać strony do podjęcia negocjacji w celu ustalenia sposobu obliczania stopy procentowej, o ile określi on ramy tych negocjacji, a ich celem będzie ustanowienie rzeczywistej równowagi między prawami i obowiązkami stron umowy, z uwzględnieniem w szczególności leżącego u podstaw dyrektywy 93/13 celu ochrony konsumenta (wyrok Banca B., pkt 42). Trybunał przypomniał, że ten sąd jest zobowiązany, w miarę możliwości, do stosowania swego prawa krajowego w taki sposób, aby wyciągnąć wszystkie konsekwencje, jakie zgodnie z prawem krajowym wynikają ze stwierdzenia nieuczciwego charakteru danego warunku, i aby osiągnąć rezultat określony w art. 6 ust. 1 tej dyrektywy, a mianowicie brak związania konsumenta nieuczciwym warunkiem. To samo tyczy się określenia, w następstwie stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku, konsekwencji, jakie należy wyciągnąć z tego stwierdzenia w celu zapewnienia, zgodnie z celem tej dyrektywy, wysokiego poziomu ochrony konsumenta (wyrok Banca B., pkt 43). Niemniej uprawnienia sądu nie mogą wykraczać poza to, co jest ściśle konieczne w celu przywrócenia równowagi na gruncie umowy między jej stronami, a tym samym ochrony konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie mogłoby spowodować unieważnienie danej umowy kredytowej. Gdyby bowiem sąd mógł swobodnie zmieniać lub ograniczać treść nieuczciwych warunków, to uprawnienie tego rodzaju mogłoby zagrozić realizacji wszystkich ww. celów dyrektywy 93/13 (wyrok Banca B., pkt 44).
Trybunał orzekł, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż stoi on na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru warunku umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem mógł zaradzić lukom wynikającym z usunięcia nieuczciwego warunku zawartego w tej umowie poprzez zastosowanie przepisu prawa krajowego niemającego charakteru przepisu dyspozytywnego. Jednak do sądu krajowego należy podjęcie, przy uwzględnieniu całości prawa krajowego, wszelkich środków niezbędnych dla ochrony konsumenta przed szczególnie szkodliwymi konsekwencjami, jakie mogłoby mieć dla niego unieważnienie umowy.
Wyrok TS z 16.3.2023 r., M.B. i in. (Skutki nieważności umowy), C-6/22
Opracowała: dr Ewa Skibińska - WPiA UKSW w Warszawie, ORCID: 0000-0003-4607-1448
