Stan faktyczny
Spór dotyczył zarzucanej przedsiębiorcy nieuczciwej praktyki handlowej polegającej na tym, że zakład ubezpieczeń sporządza wzorzec grupowej umowy ubezpieczenia na życie związanej z funduszem inwestycyjnym (ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym); dalej jako: umowy „unit-linked”) w sposób niejasny i nieprecyzyjny, w związku z czym konsument, który przystępuje do tej umowy w oparciu o ofertę drugiego przedsiębiorstwa, będącego ubezpieczającym w ramach tej umowy grupowej, nie jest w stanie zrozumieć charakteru i konstrukcji oferowanego produktu ubezpieczeniowego oraz związanego z nim ryzyka. We wniosku prejudycjalnym Sąd Rejonowy dla Warszawy-Woli w Warszawie wniósł o wykładnię przepisów dyrektywy 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.5.2005 r. dotyczącej nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym („dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych”).
Stanowisko TS
1. Nieuczciwa praktyka handlowa
Na podstawie art. 3 ust. 1 dyrektywy 2005/29 (por. art. 4 ust. 1 NieuczPraktRynkU), ten akt prawny stosuje się do nieuczciwych praktyk handlowych w rozumieniu art. 5, stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów przed zawarciem transakcji handlowej dotyczącej produktu, w trakcie jej zawierania oraz po jej zawarciu.
Trybunał przypomniał, że pojęcie „praktyki handlowe” zostało zdefiniowane w art. 2 lit. d) tej dyrektywy w sposób szczególnie szeroki, ponieważ wskazane w ten sposób praktyki powinny, z jednej strony, mieć charakter handlowy, a więc wynikać z działania przedsiębiorców, a z drugiej strony, być w bezpośrednim związku z promocją, sprzedażą lub dostawą produktu konsumentom. Trybunał wyjaśnił, po pierwsze, że wyrażenie „bezpośrednio związane ze sprzedażą produktu” obejmuje w szczególności każdy środek podjęty w związku z zawarciem umowy, ponieważ pojęcie „produkt” w rozumieniu art. 2 lit. c) tej dyrektywy obejmuje każdy towar lub usługę. Po drugie, z art. 2 lit. b) tej dyrektywy wynika, że pojęcie „przedsiębiorca” oznacza „każdą osobę fizyczną lub prawną” prowadzącą działalność zarobkową i o ile praktyka handlowa wpisuje się w ramy działalności, którą osoba ta prowadzi zawodowo, także wtedy, gdy ta praktyka jest stosowana przez inne przedsiębiorstwo działające w imieniu lub na rzecz tej osoby [wyrok TS z 24.2.2022 r., A i in. (Umowy ubezpieczenia „unit-linked”), C-143/20 i C-213/20, pkt 129].
Z orzecznictwa TS wynika, że oświadczenie, w którym konsument przystępuje do grupowej umowy „unit-linked”, zawartej pomiędzy zakładem ubezpieczeń a przedsiębiorstwem będącym ubezpieczającym, prowadzi do powstania indywidualnej umowy ubezpieczenia pomiędzy tym zakładem ubezpieczeń a konsumentem. Oferując temu konsumentowi przystąpienie do takiej umowy zbiorowej, przedsiębiorstwo będące ubezpieczającym prowadzi ze swej strony, za wynagrodzeniem, działalność pośrednictwa ubezpieczeniowego w rozumieniu dyrektywy 2002/92/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 9.12.2002 r. w sprawie pośrednictwa ubezpieczeniowego [wyrok A i in. (Umowy ubezpieczenia „unit-linked”), pkt 81, 87, 88]. Oznacza to, że konsument, który zamierza przystąpić do tego rodzaju grupowej umowy „unit-linked”, otrzymuje informacje, których przekazania ubezpieczającemu, przed zawarciem umowy ubezpieczenia, wymaga art. 36 ust. 1 dyrektywy 2002/83 (dalej jako: informacje dotyczące umowy). Trybunał uznał, że skoro w przypadku grupowej umowy „unit-linked” produkt ubezpieczeniowy zawiera element inwestycyjny, który jest nierozerwalnie związany z tym produktem, wskazane informacje dotyczące umowy powinny zawierać w szczególności wskazówki co do zasadniczych cech podstawowych aktywów grupowej umowy „unit-linked”. Wskazania te powinny zawierać jasny, precyzyjny i zrozumiały opis gospodarczego i prawnego charakteru tych podstawowych aktywów, włącznie z ogólnymi zasadami dotyczącymi ich rentowności, a także jasne, precyzyjne i zrozumiałe informacje dotyczące ryzyka strukturalnego związanego z owymi podstawowymi aktywami, czyli ryzyka, które jest nierozłącznie związane z ich charakterem i może bezpośrednio wpływać na prawa i obowiązki wynikające ze stosunku ubezpieczenia (takiego jak ryzyko związane z obniżeniem wartości udziałów w funduszu kapitałowym, z którym związana jest ta umowa, lub ryzyko kredytowe emitenta instrumentów finansowych składających się na te same podstawowe aktywa). Jednocześnie TS przyznał, że wskazania nie muszą koniecznie zawierać szczegółowego i wyczerpującego opisu charakteru i zakresu wszelkiego ryzyka inwestycyjnego związanego z podstawowymi aktywami grupowej umowy „unit-linked”, takiego jak ryzyko wynikające ze specyfiki różnych tworzących je instrumentów finansowych lub z technicznych metod obliczania wartości indeksu, na którym opiera się wypłata w przypadku tych instrumentów finansowych, ani tych samych informacji co informacje, które emitent tych instrumentów finansowych jest zobowiązany jako dostawca usług inwestycyjnych przekazać swoim klientom [wyrok A i in. (Umowy ubezpieczenia „unit-linked”), pkt 97, 102–105].
Trybunał wyjaśnił, że zakład ubezpieczeń powinien przekazać informacje dotyczące umowy przedsiębiorstwu będącemu ubezpieczającym, formułując je w sposób jasny, precyzyjny i zrozumiały dla konsumentów, celem ich późniejszego przekazania tym konsumentom w toku procedury przystąpienia do grupowej umowy „unit-linked”. Natomiast przedsiębiorstwo będące ubezpieczającym, działające jako pośrednik ubezpieczeniowy, powinno z kolei przekazać informacje dotyczące umowy każdemu konsumentowi przed jego przystąpieniem do tej umowy, wraz z wszelkimi innymi uściśleniami, które okazałyby się konieczne w świetle wymogów i potrzeb tego konsumenta. Uściślenia te powinny być dostosowane do stopnia złożoności owej umowy i sformułowane w sposób jasny i precyzyjny oraz zrozumiały dla konsumenta [wyrok A i in. (Umowy ubezpieczenia „unit-linked”), pkt 89–91].
Trybunał potwierdził, że przekazanie informacji dotyczących umowy konsumentowi, który zamierza przystąpić do grupowej umowy „unit-linked”, może nastąpić w drodze wzorca umownego sporządzonego przez zakład ubezpieczeń. Jednak pod warunkiem, że przedsiębiorstwo będące ubezpieczającym przekaże go konsumentowi przed jego przystąpieniem do umowy, we właściwym czasie, umożliwiającym temu konsumentowi dokonanie, przy pełnej znajomości okoliczności faktycznych, świadomego wyboru produktu ubezpieczeniowego, który najlepiej odpowiada jego potrzebom [wyrok A i in. (Umowy ubezpieczenia „unit-linked”), pkt 118].
Trybunał uznał w wyroku w sprawie A i in. (Umowy ubezpieczenia „unit-linked”) (pkt 130), że przekazanie informacji dotyczących umowy przed przystąpieniem konsumenta do grupowej umowy „unit-linked” jest, po pierwsze, dokonywane przez zakład ubezpieczeń i przedsiębiorstwo będące ubezpieczającym działające jako pośrednik ubezpieczeniowy i wpisuje się w ramy działalności prowadzonej zawodowo przez te przedsiębiorstwa, a po drugie, pozostaje w bezpośrednim związku z zawarciem przez tego konsumenta umowy. Zatem to przekazanie informacji stanowi „praktykę handlową” w rozumieniu dyrektywy 2005/29. W niniejszej sprawie, przekazanie ww. informacji ma formę wzorca umownego, który stanowi podstawę przedstawionej przez zakład ubezpieczeń oferty przystąpienia do grupowej umowy „unit-linked”. Trybunał uznał, że sporządzenie przez zakład ubezpieczeń tego wzorca umownego również objęte jest zakresem pojęcia „praktyki handlowej” w rozumieniu dyrektywy 2005/29.
Podnoszony w rozpatrywanej sprawie nieuczciwy charakter praktyki handlowej polega na tym, że zakład ubezpieczeń sporządza grupową umowę „unit-linked” w sposób niejasny i nieprecyzyjny, co nie pozwala konsumentowi, który do niej przystępuje w oparciu o ofertę przedsiębiorstwa będącego ubezpieczającym w ramach tej umowy grupowej, zrozumieć charakteru i konstrukcji oferowanego produktu ubezpieczeniowego oraz związanego z nim ryzyka. Trybunał przypomniał, że z art. 7 ust. 1 dyrektywy 2005/29 wynika, iż praktykę handlową uznaje się za wprowadzającą w błąd, jeżeli w konkretnym stanie faktycznym, biorąc pod uwagę wszystkie jej cechy i okoliczności oraz ograniczenia środka przekazu, spełnione są dwie przesłanki. Na podstawie pierwszej z nich ta praktyka pomija istotne informacje, niezbędne przeciętnemu konsumentowi, stosownie do okoliczności, do podjęcia świadomej decyzji dotyczącej transakcji. Zgodnie z drugą przesłanką, ta praktyka handlowa powoduje lub może powodować podjęcie przez przeciętnego konsumenta decyzji dotyczącej transakcji, której inaczej by nie podjął. Na podstawie art. 7 ust. 2 tej dyrektywy, pod warunkiem spełnienia drugiej przesłanki, praktyka handlowa jest również uważana za zaniechanie wprowadzające w błąd, jeżeli przedsiębiorca zataja tego rodzaju istotne informacje lub przekazuje je w sposób niejasny, niezrozumiały, dwuznaczny lub z opóźnieniem.
Trybunał stwierdził, że ww. informacje dotyczące umowy, stanowią istotne informacje w rozumieniu art. 7 dyrektywy 2005/29. Przekazanie ww. informacji dotyczących umowy ma fundamentalne znaczenie dla umożliwienia konsumentowi, który zamierza przystąpić do grupowej umowy „unit-linked”, dokonania – przy pełnej znajomości okoliczności faktycznych – świadomego wyboru produktu ubezpieczeniowego, który najlepiej odpowiada jego potrzebom. Zdaniem TS, nieprzekazanie tych informacji, ich zatajenie lub przekazanie ich w sposób niejasny, niezrozumiały, dwuznaczny lub z opóźnieniem może powodować podjęcie przez owego konsumenta decyzji dotyczącej transakcji, której inaczej by nie podjął [wyrok A i in. (Umowy ubezpieczenia „unit-linked”), pkt 134]. Trybunał wywnioskował z powyższego, że nieprzekazanie tych informacji dotyczących umowy konsumentowi, który zamierza przystąpić do grupowej umowy „unit-linked”, może stanowić nieuczciwą praktykę handlową w rozumieniu art. 5 ust. 4 dyrektywy 2005/29, a w szczególności może zostać uznane za zaniechanie wprowadzające w błąd w rozumieniu art. 7 tej dyrektywy [wyrok A i in. (Umowy ubezpieczenia „unit-linked”), pkt 135].
W ocenie TS – z zastrzeżeniem weryfikacji w odniesieniu do tego, czy spełnione są ww. przesłanki, której dokonanie należy do sądów krajowych – sporządzenie przez zakład ubezpieczeń wzorca grupowej umowy „unit-linked”, który nie pozwala konsumentowi zrozumieć charakteru i konstrukcji oferowanego produktu ubezpieczeniowego oraz związanego z nim ryzyka, może stanowić „nieuczciwą praktykę handlową” w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy 2005/29.
W związku z tym jeżeli, z jednej strony, informacje dotyczące umowy są przekazywane konsumentowi, który zamierza przystąpić do tej umowy, za pomocą wzorca umownego sporządzonego przez zakład ubezpieczeń, a z drugiej strony, taki wzorzec pomija, ukrywa lub podaje do wiadomości w sposób niejasny, niezrozumiały lub dwuznaczny ww. informacje dotyczące umowy, tak że nie pozwala on konsumentowi zrozumieć charakteru i konstrukcji oferowanego produktu ubezpieczeniowego oraz związanego z nim ryzyka i dokonać dzięki temu, przy pełnej znajomości okoliczności faktycznych, świadomego wyboru produktu ubezpieczeniowego, który najlepiej odpowiada jego potrzebom – zdaniem TS – tego rodzaju praktyka handlowa może zostać uznana za zaniechanie wprowadzające w błąd w rozumieniu art. 7 dyrektywy 2005/29. Zatem zgodnie z art. 5 ust. 4 tej dyrektywy stanowi ona nieuczciwą praktykę handlową.
2. Odpowiedzialność
Z orzecznictwa TS wynika, że w świetle definicji pojęcia „przedsiębiorcy” zawartej w art. 2 lit. b) dyrektywy 2005/29, ta dyrektywa może być stosowana w sytuacji, w której praktyki handlowe danego podmiotu są stosowane przez inne przedsiębiorstwo działające w imieniu lub na rzecz tego podmiotu, tak że w niektórych sytuacjach można powołać się na przepisy tej dyrektywy zarówno wobec tego podmiotu, jak i wobec tego przedsiębiorstwa, jeżeli obydwa te podmioty odpowiadają definicji „przedsiębiorcy” (wyrok TS z 17.10.2013 r., RLvS, C-391/12, pkt 38).
W niniejszej sprawie, po pierwsze, w kontekście procesu przystąpienia konsumentów do grupowej umowy „unit-linked” TS wskazał, że zarówno zakład ubezpieczeń, jak i przedsiębiorstwo będące ubezpieczającym odpowiadają definicji przedsiębiorcy w rozumieniu dyrektywy 2005/29. Po drugie, obydwa te przedsiębiorstwa są indywidualnie odpowiedzialne za prawidłowe wykonanie obowiązku dostarczenia informacji przed zawarciem umowy, o którym mowa w art. 36 ust. 1 dyrektywy 2002/83, na rzecz konsumenta, który przystępuje do owej grupowej umowy „unit-linked”, w odniesieniu do tej części tego obowiązku, której spełnienie im przypada. W związku z tym, jeżeli nieuczciwa praktyka handlowa polega, w odniesieniu do zakładu ubezpieczeń, na sporządzeniu w sposób wprowadzający w błąd wzorca grupowej umowy „unit-linked” przekazywanego konsumentowi w odpowiednim czasie przed jego przystąpieniem do tej umowy grupowej, zdaniem TS, przedsiębiorstwo to należy, co do zasady, uznać za odpowiedzialne za taką praktykę. Nie ma to wpływu na ewentualną odpowiedzialność przedsiębiorstwa będącego ubezpieczającym z tytułu innych nieuczciwych praktyk handlowych mających bezpośredni związek z procesem przystąpienia konsumenta do grupowej umowy „unit-linked”, takich jak te, które mogą polegać na niedostarczeniu dodatkowych szczególnych informacji, dotyczących w szczególności finansowych aspektów inwestycji w produkt ubezpieczeniowy i związanego z nimi ryzyka, które przedsiębiorstwo to, jako pośrednik ubezpieczeniowy w rozumieniu dyrektywy 2002/92, ma obowiązek przekazać konsumentowi, lub na braku dochowania terminu przekazania konsumentowi wzorca grupowej umowy „unit-linked”.
Trybunał orzekł, że art. 3 ust. 1 dyrektywy 2005/29 należy interpretować w ten sposób, iż „nieuczciwą praktykę handlową” w rozumieniu tego przepisu może stanowić sporządzenie przez zakład ubezpieczeń wzorca grupowej umowy „unit-linked”, który nie pozwala konsumentowi przystępującemu do tej umowy grupowej w oparciu o ofertę drugiego przedsiębiorstwa, będącego ubezpieczającym, zrozumieć charakteru i konstrukcji oferowanego produktu ubezpieczeniowego oraz związanego z nim ryzyka, oraz że ten zakład ubezpieczeń należy uznać za podmiot odpowiedzialny za tę nieuczciwą praktykę handlową.
3. Prawo konsumenta do żądania unieważnienia umowy
Trybunał stwierdził, że z treści art. 3 ust. 2 dyrektywy 2005/29 (zob. art. 12 ust. 1 pkt 4 NieuczPraktRynkU) wynika, iż wobec braku harmonizacji na szczeblu Unii Europejskiej ogólnych aspektów prawa zobowiązań umownych ważność umów jest regulowana przez prawo krajowe (wyrok TS z 3.2.2021 r., Stichting Waternet, C-922/19, pkt 42, 45). Co do kontekstu, w jaki wpisuje się ten przepis, TS wskazał, że z jednej strony, motyw 9 dyrektywy 2005/29 wyraźnie stanowi, iż ma on zastosowanie nie tylko bez uszczerbku dla przepisów krajowych dotyczących prawa zobowiązań, lecz również dla indywidualnych powództw wnoszonych przez osoby poszkodowane w wyniku nieuczciwej praktyki handlowej. Z drugiej strony, ta dyrektywa ogranicza się w art. 5 ust. 1 do stwierdzenia, iż nieuczciwe praktyki handlowe „są zabronione”. W związku z tym pozostawia ona państwom członkowskim pewien zakres uznania co do wyboru krajowych środków zwalczania tych praktyk zgodnie z jej art. 11 i 13, pod warunkiem że te środki są odpowiednie i skuteczne oraz że przewidziane w ten sposób sankcje są skuteczne, proporcjonalne i odstraszające (wyrok TS z 19.9.2018 r., Bankia, C-109/17, pkt 31). Trybunał sprecyzował, że art. 11 tej dyrektywy ogranicza się do wymagania od państw członkowskich, aby zapewniły odpowiednie i skuteczne środki w celu zwalczania tych praktyk. Zatem te środki mogą polegać na wszczęciu postępowania sądowego przeciwko owym praktykom w celu położenia im kresu (wyrok Bankia, pkt 42). W odniesieniu do celu dyrektywy 2005/29, TS przypomniał, że jest nim zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów i zagwarantowanie w tym celu skutecznego zwalczania nieuczciwych praktyk w ich interesie (wyrok TS z 16.4.2015 r., UPC Magyarország, C-388/13, pkt 32, 51).
W ocenie TS z wykładni językowej, systemowej i celowościowej art. 3 ust. 2 dyrektywy 2005/29 wynika, że ten przepis nie stoi na przeszkodzie temu, aby państwa członkowskie przyznawały konsumentowi, który zawarł umowę ze względu na nieuczciwą praktykę handlową, prawo do żądania unieważnienia tej umowy, o ile tego rodzaju sankcja jest skuteczna, proporcjonalna i odstraszająca w rozumieniu art. 13 tej dyrektywy.
Zdaniem TS powyższej wykładni nie podważa okoliczność, że dyrektywa 2019/2161 dodała do dyrektywy 2005/29 nowy art. 11a, który stanowi w ust. 1, że: „konsumenci, którzy ucierpieli na skutek nieuczciwych praktyk handlowych, mają dostęp do proporcjonalnych i skutecznych środków prawnych, w tym do odszkodowania za szkodę poniesioną przez konsumenta oraz, w stosownych przypadkach, do […] rozwiązania umowy”, uściślając w ust. 2, że pozostaje to „bez uszczerbku dla korzystania z innych środków prawnych dostępnych dla konsumentów na mocy […] prawa krajowego”. Termin transpozycji dyrektywy 2019/2161 upłynął w dniu 28.11.2021 r., w związku z czym TS uznał, że art. 11a jest pozbawiony znaczenia dla wykładni art. 3 ust. 2 i art. 13 dyrektywy 2005/29 w niniejszej sprawie. W ocenie TS włączenie tego przepisu do dyrektywy 2005/29 w każdym wypadku potwierdza jedynie, że państwa członkowskie mogą przewidzieć inne środki zaskarżenia na rzecz konsumentów poszkodowanych przez nieuczciwe praktyki handlowe, w tym środki, które przewidują prawo konsumenta do żądania stwierdzenia nieważności umowy zawartej ze względu na taką praktykę.
Co do skutecznego, proporcjonalnego i odstraszającego charakteru – w rozumieniu art. 13 tej dyrektywy – sankcji polegającej na stwierdzeniu nieważności umowy, TS podkreślił, że wyłącznie do sądów krajowych należy dokonanie oceny, z uwzględnieniem wszystkich okoliczności charakteryzujących zawisłe przed nimi sprawy, czy system sankcji wobec przedsiębiorców stosujących nieuczciwe praktyki handlowe przewidziany przez państwa członkowskie jest zgodny z tą dyrektywą, a w szczególności z zasadą proporcjonalności (wyrok TS z 5.3.2020 r., OPR-Finance, C-679/18, pkt 27). W celu udzielenia sądom krajowym wskazówek pomocnych przy dokonywaniu takiej oceny TS stwierdził, że sankcja nieważności umowy spełnia, co do zasady, wymogi skuteczności, proporcjonalności i odstraszania ustanowione w przepisie analogicznym do art. 13 dyrektywy 2005/29 (wyrok OPR-Finance, pkt 25, 26, 29, 30).
Trybunał przypomniał, że dyrektywa 2002/83 nie wymaga uznania, iż nieprawidłowe wykonanie obowiązku przekazania informacji przewidzianego w jej art. 36 ust. 1 skutkuje nieważnością lub nieskutecznością grupowej umowy unit-linked lub oświadczenia o przystąpieniu do niej. Jednak sądy krajowe są zobowiązane do dokonania oceny, czy – ze względu na fundamentalne znaczenie, jakie informacje dotyczące grupowych umów „unit-linked” powyżej wskazane mają dla kształtowania woli konsumenta przystąpienia do tej umowy – błędne wykonanie tego obowiązku informacyjnego może prowadzić do powstania wady jego oświadczenia woli w przedmiocie związania się tą umową [wyrok A i in. (Umowy ubezpieczenia „unit-linked”), pkt 125, 126]. W tych okolicznościach prawo konsumenta do żądania stwierdzenia nieważności umowy zawartej ze względu na nieuczciwą praktykę handlową, polegającą na sporządzeniu wzorca grupowej umowy „unit-linked”, który nie pozwala temu konsumentowi zrozumieć charakteru i konstrukcji produktu ubezpieczeniowego oraz związanego z nim ryzyka, zdaniem TS, stanowi skuteczną, proporcjonalną i odstraszającą sankcję w rozumieniu art. 13 dyrektywy 2005/29. Przy czym Trybunał zaznaczył, że zweryfikowanie powyższego w świetle wszystkich istotnych okoliczności sprawy należy w każdym wypadku do sądu odsyłającego.
Trybunał orzekł, że art. 3 ust. 2 w zw. z art. 13 dyrektywy 2005/29 należy interpretować w ten sposób, iż nie stoi on na przeszkodzie wykładni prawa krajowego przyznającej konsumentowi, który zawarł umowę ze względu na nieuczciwą praktykę handlową przedsiębiorcy, prawo do żądania stwierdzenia nieważności tej umowy.
Wyrok TS z 2.2.2023 r., Towarzystwo Ubezpieczeń Ż (Wprowadzający w błąd wzorzec umowy ubezpieczenia), C-208/21
Źródło: www.curia.eu
Opracowała: dr Ewa Skibińska - WPiA UKSW w Warszawie, ORCID: 0000-0003-4607-1448
