Stan faktyczny
BF obywatel polski, zmarł w Hamburgu. Jego siostra PA złożyła wniosek do Sądu Rejonowego w Szczecinie, celem ustalenia spadkobierców zmarłego. We wniosku wskazała, że: miejsce ostatniego zwykłego pobytu BF znajdowało się w Hamburgu; pozostawił on majątek nieruchomy w Polsce oraz nie dokonał wyboru prawa właściwego dla ogółu spraw dotyczących spadku po nim. Uściśliła również, że syn BF, jego żona, matka, siostrzenica i ona sama złożyli oświadczenia o odrzuceniu spadku przed niemieckim sądem. Sąd ten odrzucił wniosek PA ze względu na brak jurysdykcji polskich sądów do orzekania o spadku BF, którego ostatnie miejsce zwykłego pobytu znajdowało się na terytorium innego państwa członkowskiego niż Polska. Ponadto, ten sąd nie uznał możliwości zastosowania zasady jurysdykcji dodatkowej przewidzianej w art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 650/2012 z 4.7.2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego przyjętej przez Sąd Okręgowy.
Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Nr 650/2012 Sąd stwierdził bowiem, że ten przepis dotyczy jedynie zmarłych, których ostatnie miejsce zwykłego pobytu nie znajdowało się na terytorium żadnego państwa członkowskiego.
Rozpoznający zażalenie Sąd Okręgowy uznał, że przyjęta przez Sąd Rejonowy wykładnia art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Nr 650/2012 jest błędna. Zdaniem Sądu Okręgowego przepis ten przyznaje dodatkową jurysdykcję temu państwu członkowskiemu, w którym zmarły pozostawił majątek i którego jest obywatelem, nawet jeżeli miejsce jego pobytu nie znajdowało się w tym państwie.
Rozpoznający ponownie sprawę Sąd Rejonowy nie podzielił wykładni art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Nr 650/2012 przyjętej przez Sąd Okręgowy. Wniosek prejudycjalny dotyczył wykładni art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Nr 650/2012, a także art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dalej jako: TFUE).
Stanowisko TS
1. Zasada jurysdykcji dodatkowej
W art. 4 rozporządzenia Nr 650/2012 ustanowiono zasadę jurysdykcji ogólnej, zgodnie z którą sądy państwa członkowskiego, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci, mają jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku. Jeżeli zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w państwie członkowskim, sądy innego państwa członkowskiego, którego obywatelstwo posiadał, mogą mieć jurysdykcję zgodnie z art. 5–9 rozporządzenia Nr 650/2012, jeżeli zmarły wybrał, zgodnie z art. 22 tego rozporządzenia, prawo tego ostatniego państwa jako prawo regulujące ogół spraw dotyczących jego spadku.
W art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Nr 650/2012 ustanowiono zasadę jurysdykcji dodatkowej do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku na rzecz sądów państwa członkowskiego, w którym znajdują się składniki majątku spadkowego, jeżeli zmarły miał w chwili śmierci obywatelstwo tego państwa. Jednak jak wynika z treści części pierwszej art. 10 ust. 1 tego rozporządzenia, TS podkreślił, że jurysdykcję dodatkową opierającą się na tym przepisie przewidziano jedynie na wypadek, gdy miejsce zwykłego pobytu zmarłego w chwili jego śmierci nie znajduje się w państwie członkowskim.
W wyroku z 7.4.2022 r., V A i Z A (Jurysdykcja dodatkowa w sprawach spadkowych), (C-645/20) Trybunał uściślił, przy dokonywaniu wykładni art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Nr 650/2012, że zarówno art. 4, jak i art. 10 ust. 1 mają na celu jedynie określenie jednolitych przesłanek jurysdykcji do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku. Ów art. 10, zawarty w rozdziale II rozporządzenia Nr 650/2012, który ustanawia zbiór norm w zakresie jurysdykcji w sprawach spadkowych, przewiduje jurysdykcję dodatkową w stosunku do jurysdykcji ogólnej, ustanowionej przez art. 4, który wskazuje na sądy miejsca zwykłego pobytu zmarłego jako sądy mające jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku [wyrok V A i Z A (Jurysdykcja dodatkowa w sprawach spadkowych), pkt 30].
Trybunał uznał, że pomiędzy jurysdykcją sądu wynikającą z art. 4 rozporządzenia Nr 650/2012, a jurysdykcją sądu przewidzianą w art. 10 tego rozporządzenia nie zachodzi stosunek hierarchiczny, ponieważ każda z tych podstaw jurysdykcji znajduje zastosowanie w innej sytuacji. Podobnie okoliczność, że jurysdykcja, o której mowa w art. 10 tego rozporządzenia, jest kwalifikowana jako „dodatkowa”, nie oznacza, że ten przepis wiąże sąd w mniejszym stopniu niż przepis art. 4 tego rozporządzenia, dotyczący jurysdykcji ogólnej. Trybunał stwierdził, że użycie wyrażenia „pomimo tego” w art. 10 ust. 1 rozporządzenia Nr 650/2012 sugeruje, że ten przepis dotyczy normy jurysdykcyjnej równoważnej z zasadą ustalania jurysdykcji ogólnej ustanowioną w art. 4 tego rozporządzenia i uzupełniającej ją, w związku z czym w przypadku gdy nie znajduje zastosowania ten ostatni artykuł, należy sprawdzić, czy zostały spełnione przesłanki jurysdykcji przewidziane w art. 10 [wyrok V A i Z A (Jurysdykcja dodatkowa w sprawach spadkowych), pkt 33, 34].
W ocenie TS powyższe zasady ustalania jurysdykcji międzynarodowej względem ogółu spraw dotyczących spadku nie dają zainteresowanym możliwości wyboru, w zależności od ich interesów, sądu państwa członkowskiego, z zastrzeżeniem zastosowania art. 5 tego rozporządzenia w przypadku dokonania przez zmarłego wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia [wyrok V A i Z A (Jurysdykcja dodatkowa w sprawach spadkowych), pkt 32]. W odniesieniu zwłaszcza do okoliczności, w których Trybunał przyjął taką wykładnię, w pkt 25 wyroku w sprawie V A i Z A (Jurysdykcja dodatkowa w sprawach spadkowych) i stwierdził, że stałe miejsce pobytu zmarłego znajdowało się w Zjednoczonym Królestwie, czyli w państwie członkowskim, które nawet przed swoim wyjściem ze struktur Unii nie było związane rozporządzeniem Nr 650/2012. Trybunał przyjął do celów dokonania wykładni art. 10 tego rozporządzenia, że zasady dotyczące jurysdykcji przewidziane w tym przepisie mogły znaleźć zastosowanie w sytuacji, gdy zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w państwie członkowskim Unii, które nie było związane tym rozporządzeniem.
W niniejszej sprawie ostatnie miejsce zwykłego pobytu BF znajdowało się w Niemczech, a zmarły nie dokonał wyboru prawa właściwego dla ogółu spraw dotyczących spadku. Zdaniem TS, w tych okolicznościach z jednoznacznej treści art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Nr 650/2012 wynika wyraźnie, że ten przepis nie może być stosowany w sytuacji takiej jak rozpatrywana w postępowaniu głównym, w której miejsce zwykłego pobytu zmarłego w chwili jego śmierci znajdowało się w państwie członkowskim związanym tym rozporządzeniem.
Trybunał orzekł, że art. 10 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Nr 650/2012 należy interpretować w ten sposób, iż przewidziana w tym przepisie zasada jurysdykcji dodatkowej znajduje zastosowanie tylko wtedy, gdy miejsce zwykłego pobytu zmarłego w chwili jego śmierci znajdowało się w państwie członkowskim niezwiązanym tym rozporządzeniem lub w państwie trzecim.
2. Zakres związania
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem TS, art. 267 TFUE przyznaje sądom krajowym jak najszersze uprawnienie do wystąpienia do Trybunału, jeśli uznają one, że w zawisłej przed nimi sprawie pojawiły się wymagające rozstrzygnięcia pytania związane z wykładnią lub oceną ważności przepisów prawa Unii (wyrok TS z 5.10.2010 r., Ełczinow, C-173/09, pkt 26). Wyrok wydany przez Trybunał w trybie prejudycjalnym wiąże sąd krajowy w zakresie dotyczącym wykładni lub ważności rozpatrywanych aktów instytucji Unii przy rozstrzyganiu zawisłego przed nim sporu (wyrok Ełczinow, pkt 29).
Trybunał uznał, że sąd krajowy, który wykonuje uprawnienie przyznane mu w art. 267 akapit drugi TFUE, jest przy rozstrzyganiu zawisłego przed nim sporu, związany dokonaną przez Trybunał wykładnią rozpatrywanych przepisów i w razie konieczności nie powinien uwzględniać oceny sądu wyższej instancji, jeśli mając na uwadze wykładnię przedstawioną przez Trybunał, stwierdzi, że owa ocena sądu wyższej instancji nie jest zgodna z prawem UE (wyrok TS z 9.9.2021 r., Dopravní podnik hl. m. Prahy, C-107/19, pkt 46). Co więcej, z zasady pierwszeństwa prawa Unii wynika, że w razie niemożności dokonania wykładni uregulowania krajowego w sposób zgodny z wymogami określonymi w prawie Unii sąd krajowy, do którego należy w ramach jego kompetencji stosowanie unijnych przepisów, jest zobowiązany zapewnić pełną ich skuteczność, w razie konieczności odstępując od stosowania, z własnej inicjatywy, wszelkich sprzecznych z nimi przepisów krajowego prawa, bez konieczności żądania uprzedniego uchylenia tych przepisów w drodze ustawodawczej lub w jakimkolwiek innym trybie konstytucyjnym lub oczekiwania na takie uchylenie (zob. podobnie wyrok Ełczinow, pkt 31).
Trybunał orzekł już, że prawo Unii sprzeciwia się temu, aby sąd krajowy był związany normą krajową, na której podstawie narzucona jest mu ocena prawna dokonana przez krajowy sąd wyższej instancji, jeżeli ta ocena nie jest zgodna z prawem Unii (wyrok Ełczinow, pkt 32). W tych okolicznościach wymóg zapewnienia pełnej skuteczności prawa Unii obejmuje obowiązek dokonania przez sądy krajowe zmiany utrwalonego orzecznictwa, jeżeli opiera się ono na niezgodnej z prawem UE wykładni prawa krajowego (wyrok Dopravní podnik hl. m. Prahy, pkt 47).
Zdaniem TS, w niniejszej sprawie sąd odsyłający ma obowiązek zapewnienia pełnej skuteczności art. 267 TFUE, w razie potrzeby poprzez odstąpienie z własnej inicjatywy od stosowania polskich przepisów procesowych – w niniejszym wypadku art. 386 § 6 KPC – które wymagają od niego stosowania interpretacji prawa dokonanej przez Sąd Okręgowy w Szczecinie, jeżeli nie jest ona zgodna z prawem Unii w wykładni nadanej mu przez Trybunał.
Trybunał orzekł, że prawo Unii, a w szczególności art. 267 TFUE należy interpretować w ten sposób, że stoi ono na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy orzekający w następstwie uchylenia wydanego przez niego orzeczenia przez sąd wyższej instancji był związany, zgodnie z krajowym prawem procesowym, oceną prawną dokonaną przez ten sąd wyższej instancji, jeżeli ta ocena nie jest zgodna z prawem Unii w wykładni nadanej mu przez Trybunał.
Postanowienie TS z 17.7.2023 r., Jurtukała*, C-55/23
* Niniejszej sprawie została nadana fikcyjna nazwa, która nie odpowiada rzeczywistej nazwie żadnej ze stron postępowania. Od 1.1.2023 r. wszystkim nowym zanonimizowanym sprawom dotyczącym sporów między osobami fizycznymi lub między osobami fizycznymi a osobami prawnymi, których nazwy nie mają charakteru odróżniającego, nadawane są fikcyjne nazwy za pomocą komputerowego automatycznego generatora.
Opracowała: dr Ewa Skibińska - WPiA UKSW w Warszawie, ORCID: 0000-0003-4607-1448
