Stan faktyczny
BM (obywatel Niemiec) i LO (obywatelka Polski) zawarli związek małżeński w Polsce w 2000 r. Mieszkali tam z dziećmi do czerwca 2012 r. W październiku 2013 r. BM wszczął postępowanie rozwodowe przed niemieckim sądem, podnosząc, że opuścił miejsce zamieszkania małżonków w czerwcu 2012 r. i od tego czasu mieszkał w Niemczech. LO podniosła zarzut braku jurysdykcji międzynarodowej niemieckich sądów, głównie ze względu na to, że BM, przez większą część 2013 r., swój zwykły pobyt miał nadal w Polsce.
We wniosku prejudycjalnym sąd odsyłający dążył do ustalenia, czy w tej sprawie B.M. musi udowodnić, że ma on zwykły pobyt w państwie członkowskim sądu rozpoznającego sprawę od początku biegu terminów określonych w art. 3 ust. 1 lit. a) tiret piąte i szóste rozporządzenia Rady (WE) Nr 2201/2003 z 27.11.2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej (dalej jako: rozporządzenie Bruksela II bis) [obecnie art. 3 ust. 1 lit. a) tiret piąte i szóste rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111 z 25.6.2019 r. w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej oraz w sprawie uprowadzenia dziecka za granicę (przekształcenie)], czy też wystarczy, iż ma on zwykły pobyt najpóźniej w dniu wniesienia pozwu o rozwiązanie związku małżeńskiego?
Stanowisko TS
1. Forum actoris
W art. 3 rozporządzenia Bruksela II bis ustanowiono ogólne kryteria jurysdykcji w sprawach o rozwód, separację i unieważnienie małżeństwa. Owe obiektywne kryteria, alternatywne i wyłączne, odpowiadają konieczności uregulowania dostosowanego do specyficznych potrzeb związanych ze sporami z zakresu rozwiązania związku małżeńskiego [wyrok TS z 10.2.2022 r., OE (Zwykły pobyt małżonka – kryterium przynależności), C 522/20, pkt 25].
Trybunał wskazał, że o ile art. 3 ust. 1 lit. a) tiret od pierwszego do czwartego rozporządzenia Bruksela II bis zawiera wyraźne odesłanie do kryterium zwykłego pobytu małżonków i zwykłego pobytu strony pozwanej, o tyle art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste tego rozporządzenia dopuszcza stosowanie reguły jurysdykcyjnej forum actoris. Trybunał wyjaśnił, że ta reguła jurysdykcyjna ma na celu zapewnienie równowagi między, z jednej strony, mobilnością osób w obrębie Unii Europejskiej, w szczególności poprzez ochronę praw małżonka, który w następstwie kryzysu małżeńskiego opuścił państwo członkowskie wspólnego zwykłego pobytu, a z drugiej strony, pewności prawa, w szczególności względem drugiego małżonka, poprzez zagwarantowanie istnienia rzeczywistego łącznika między powodem lub wnioskodawcą a państwem członkowskim, którego sądy mają jurysdykcję w zakresie orzekania o rozwiązaniu danego związku małżeńskiego [wyrok OE (Zwykły pobyt małżonka – kryterium przynależności), pkt 29]. W art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste rozporządzenia Bruksela II bis przyznano bowiem sądom państwa członkowskiego, na którego terytorium powód lub wnioskodawca ma zwykły pobyt, jurysdykcję do orzekania w przedmiocie rozwiązania danego związku małżeńskiego, jeżeli zgodnie z tym przepisem powód lub wnioskodawca „przebywał” na terytorium tego państwa członkowskiego „przez co najmniej sześć miesięcy bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku” oraz w przypadku gdy – tak jak w sprawie w postępowaniu głównym – jest on obywatelem tego państwa członkowskiego [wyrok OE (Zwykły pobyt małżonka – kryterium przynależności), pkt 26–28]. Zdaniem sądu odsyłającego, nie ulega wątpliwości, że zgodnie z tym przepisem w chwili wniesienia pozwu o rozwiązanie związku małżeńskiego powód musi udowodnić „zwykły pobyt” w państwie członkowskim sądu rozpoznającego sprawę, co zostało wykazane przez BM przed niemieckim sądem.
2. Zwykły pobyt
Trybunał przypomniał, że jurysdykcja międzynarodowa wynikająca z art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Bruksela II bis, w zakresie, w jakim jest określana na podstawie kryterium „zwykłego pobytu”, wyklucza, aby była ona określana na podstawie kryterium opartego na pobycie de facto jednego lub drugiego małżonka [wyrok TS z 25.11.2021 r., IB (Zwykły pobyt małożonka – Rozwód), C 289/20, pkt 46]. Wynika z tego, że małżonek, który zamierza powołać się na podstawę jurysdykcji przewidzianą w art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste rozporządzenia Bruksela II bis, musi udowodnić, że w dniu wniesienia pozwu o rozwiązanie związku małżeńskiego ma zwykły pobyt na terytorium państwa członkowskiego, którego jest obywatelem – który to aspekt nie jest kwestionowany w niniejszej sprawie.
Sąd odsyłający uważa natomiast, że istnieje wątpliwość co do tego, czy przesłanka, zgodnie z którą powód musi „przebywać przynajmniej od sześciu miesięcy bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku” w danym państwie członkowskim, o której mowa w art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste rozporządzenia Bruksela II bis, oznacza, że powód lub wnioskodawca musi udowodnić, że ustanowił swój pobyt na terytorium tego państwa. Jednak pod warunkiem, że w minimalnym okresie 6 miesięcy bezpośrednio poprzedzających wniesienie pozwu o rozwiązanie związku małżeńskiego, ten pobyt stał się zwykłym pobytem, czy przeciwnie, powód lub wnioskodawca musi udowodnić, że ma zwykły pobyt od początku tego okresu i że ma go przez cały ten minimalny okres 6 miesięcy przed wniesieniem pozwu lub wniosku.
Trybunał wskazał, że w rozporządzeniu Bruksela II bis nie została uregulowana definicja lub wyraźne odesłanie do prawa państw członkowskich w celu ustalenia znaczenia i zakresu pojęcia „zwykłego pobytu”. Zatem w szczególności pojęcie „przebywanie”, należy definiować stosując autonomiczną i jednolitą wykładnię tego pojęcia, z uwzględnieniem treści i kontekstu, w jaki wpisują się posługujące się nim przepisy, a także celów tego rozporządzenia [wyrok IB (Zwykły pobyt małożonka – rozwód), pkt 39].
Trybunał przyznał, że z art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste rozporządzenia Bruksela II bis wynika, iż jurysdykcja sądu państwa członkowskiego, na którego terytorium powód lub wnioskodawca powinien mieć zwykły pobyt, uzależniona jest od spełnienia przesłanki, „przebywania tam” przez powoda lub wnioskodawcę przynajmniej 6 miesięcy bezpośrednio przed wniesieniem pozwu o rozwiązanie związku małżeńskiego. Polski rząd i Komisja Europejska podnosili, że odniesienie do pobytu de facto, niekoniecznie oznacza, iż powód lub wnioskodawca musi wykazać posiadanie zwykłego pobytu przez cały minimalny okres 6 miesięcy bezpośrednio poprzedzających wniesienie jego pozwu lub wniosku. Jednak biorąc pod uwagę kontekst, w jaki wpisuje się art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste rozporządzenia Bruksela II bis, a także realizowane przez niego cele, TS uznał, że wymóg, zgodnie z którym powód lub wnioskodawca musi przebywać w państwie członkowskim, którego jest obywatelem, przynajmniej od 6 miesięcy bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku, nie może być interpretowany w oderwaniu od ustanowionego również w tym przepisie kryterium „zwykłego pobytu”. Trybunał wskazał, że art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Bruksela II bis ma na celu ujednolicenie w ramach Unii kryteriów przyznawania jurysdykcji międzynarodowej w sprawach małżeńskich, przy czym wszystkie te kryteria opierają się na pojęciu „zwykłego pobytu”. W ogólnej systematyce tego przepisu pojęcie „przebywanie” nie może mieć różnego charakteru w zależności od tego, czy zostało użyte w tiret drugim, czy w tiret szóstym. Na mocy art. 3 ust. 1 lit. a) tiret drugie rozporządzenia Bruksela II bis, jurysdykcję ma sąd państwa członkowskiego, na którego terytorium małżonkowie mieli „ostatnio oboje zwykły pobyt, o ile jedno z nich ma tam nadal zwykły pobyt”. W tym względzie użycie wyrażenia „ma tam nadal zwykły pobyt”, zakłada istnienie ciągłości czasowej między tym pobytem a „ostatnim zwykłym pobytem”, jaki mieli oboje małżonkowie. W konsekwencji, w szczególnym kontekście ustalania jurysdykcji międzynarodowej w zakresie rozwiązania związku małżeńskiego, określonym w art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Bruksela II bis, zdaniem TS, nie należy dokonywać rozróżnienia pomiędzy pojęciami „przebywania” a „zwykłego pobytu”, ponieważ skutkowałoby to osłabieniem kryterium ustalania tej jurysdykcji.
Rządy polski i portugalski twierdziły, że wymaganie od powoda wnoszącego o rozwiązanie małżeństwa, aby wykazał, iż uzyskał zwykły pobyt w państwie członkowskim sądu, przed którym wytoczono powództwo, od początku minimalnego okresu 6 miesięcy, przewidzianego w art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste rozporządzenia Bruksela II bis, pozwala zapewnić poszanowanie pewności prawa, przy jednoczesnym zachowaniu mobilności osób w obrębie Unii i możliwości uzyskania rozwiązania związku małżeńskiego, bez nieuzasadnionego faworyzowania tego powoda. Ponadto, forum actoris stanowi korzystną dla powoda regułę jurysdykcyjną, czego nie może zagwarantować alternatywna, bardziej elastyczna wykładnia tego przepisu, broniona przez BM przed sądem odsyłającym. W ten sposób, przede wszystkim ten wymóg przyczynia się do zrekompensowania okoliczności, że w odróżnieniu od innych kryteriów jurysdykcji wymienionych w czterech pierwszych tiret art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Bruksela II bis kryterium, o którym mowa w tiret szóstym tego rozporządzenia, nie jest uzależnione ani od zgody małżonków, ani od istnienia szczególnego związku z obecnym lub przeszłym miejscem prowadzenia ich wspólnego życia. W związku z tym zobowiązanie powoda do wykazania, że ma on zwykły pobyt na terytorium państwa członkowskiego sądu, przed którym wytoczono powództwo, od co najmniej 6 miesięcy bezpośrednio poprzedzających wniesienie jego pozwu, zdaniem Trybunału, wynika z konieczności, aby powód był w stanie wykazać, w odniesieniu do całego rozpatrywanego okresu, że posiada rzeczywisty związek z tym państwem w rozumieniu orzecznictwa TS [wyrok OE (Zwykły pobyt małżonka – kryterium przynależności), pkt 29].
W ocenie TS wymienione w art. 3 ust. 1 lit. a) rozporządzenia Bruksela II bis cele przewidywalności oraz jednolitej wykładni i stosowania w Unii, które przyświecają ustalaniu kryteriów przyznawania jurysdykcji w sprawach małżeńskich, nie mogłyby zostać osiągnięte, gdyby od powoda wymagane było jedynie, aby udowodnił zwykły pobyt w państwie członkowskim sądu, przed którym wytoczono powództwo, przez okres krótszy niż minimalny okres 6 miesięcy bezpośrednio poprzedzających wniesienie pozwu o rozwiązanie związku małżeńskiego. W takim przypadku bowiem wystarczający okres zwykłego pobytu, wymagany od powoda, na terytorium państwa członkowskiego sądu rozpoznającego sprawę, różniłby się z definicji, w zależności od sprawy i kazuistycznej oceny dokonywanej przez każdy sąd krajowy rozpatrujący sprawę. Natomiast te cele są osiągnięte poprzez wymóg wykazania przez powoda, że uzyskał on zwykły pobyt w państwie członkowskim sądu, przed którym wytoczono powództwo, od początku minimalnego okresu 6 miesięcy przewidzianego w art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste rozporządzenia Bruksela II bis.
Trybunał podkreślił, że w świetle celu polegającego na równowadze między, z jednej strony, mobilnością osób w obrębie Unii Europejskiej a, z drugiej strony, wymogiem pewności prawa, cel realizowany przez rozporządzenie Bruksela II bis i ww. wymóg nie nakłada na powoda nieproporcjonalnego obciążenia, które mogłoby zniechęcić go do powołania się na podstawę jurysdykcji przewidzianą w art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste tego rozporządzenia. Wynika z tego, że zgodnie z kryterium jurysdykcji, na którym opiera się art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste rozporządzenia Bruksela II bis, małżonek, który zamierza powołać się na ten przepis, musi koniecznie wykazać, że ma zwykły pobyt w państwie członkowskim sądu, przed którym wytoczono powództwo, od początku minimalnego okresu 6 miesięcy, o którym mowa w tym przepisie.
Trybunał orzekł, że art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste rozporządzenia Bruksela II bis należy interpretować w ten sposób, iż ten przepis uzależnia jurysdykcję sądu państwa członkowskiego do rozpoznania pozwu o rozwiązanie związku małżeńskiego od okoliczności, że powód lub wnioskodawca, będący obywatelem tego państwa, udowodni, iż uzyskał zwykły pobyt w tym państwie co najmniej 6 miesięcy bezpośrednio przed wniesieniem swojego pozwu lub wniosku.
Wyrok TS z 6.7.2023 r., BM (Miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o rozwód), C 462/22
Opracowała: dr Ewa Skibińska - WPiA UKSW w Warszawie, ORCID: 0000-0003-4607-1448
