Stan faktyczny
W 2011 r. OE (włoski obywatel) i VY (niemiecka obywatelka) zawarli związek małżeński w Dublinie (Irlandia). Od sierpnia 2019 r. OE mieszka sam w Austrii. W lutym 2020 r. OE wniósł do austriackiego sądu pozew o rozwiązanie małżeństwa z VY. Sąd odrzucił pozew OE, uznając, że nie posiada jurysdykcji do jego rozpoznania.
Pytanie prejudycjalne
Czy ustanowiona w art. 18 TFUE zasada niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową stoi na przeszkodzie temu, aby jurysdykcja sądu państwa członkowskiego pobytu, taka jak przewidziana w art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste rozporządzenia Rady (WE) Nr 2201/2003 z 27.11.2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) Nr 1347/2000, była uzależniona od minimalnego okresu pobytu powoda lub wnioskodawcy, bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku, krótszego o sześć miesięcy od okresu przewidzianego w art. 3 ust. 1 lit. a) tiret piąte tego rozporządzenia na tej podstawie, że zainteresowany jest obywatelem tego państwa członkowskiego?
Stanowisko TS
1. Zasada niedyskryminacji
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem TS zasada niedyskryminacji lub równego traktowania wymaga, aby porównywalne sytuacje nie były traktowane w odmienny sposób, a odmienne sytuacje nie były traktowane jednakowo, chyba że takie traktowanie jest obiektywnie uzasadnione (wyrok TS z 25.3.2021 r., Alvarez y Bejarano i in./Komisja, C 517/19 P i C 518/19 P, pkt 52, 64). Porównywalność odmiennych sytuacji należy oceniać w świetle ogółu cechujących je elementów. Elementy te powinny być m.in. ustalone i ocenione w świetle przedmiotu oraz celu unijnego aktu, który wprowadza dane rozróżnienie. Należy także uwzględnić zasady i cele dziedziny prawa, do której należy dany akt prawny (wyrok TS z 19.12.2019 r., HK/Komisja, C 460/18 P, pkt 67).
Z orzecznictwa TS wynika również w odniesieniu do kontroli sądowej przestrzegania przez prawodawcę Unii zasady równego traktowania, że temu ostatniemu przysługuje szeroki zakres uznania w ramach wykonywania przyznanych mu kompetencji. Dotyczy to sytuacji, w których podejmuje on działania w dziedzinie obejmującej decyzje natury politycznej, gospodarczej i społecznej, oraz w sytuacjach wymagających od niego dokonywania kompleksowych ocen. Zatem tylko oczywiście nieodpowiedni charakter przepisu wydanego w tej dziedzinie w stosunku do zamierzonego przez właściwe instytucje celu może powodować nieważność tego przepisu (wyrok TS z 6.6.2019 r., P.M. i in., C 264/18, pkt 26). Niemniej zgodnie z tym orzecznictwem TS unijny prawodawca jest zobowiązany oprzeć swój wybór na kryteriach obiektywnych i dostosowanych do celu, jaki realizują dane przepisy (wyrok P.M. i in., pkt 27). Trybunał stwierdził, że w świetle powyżej przywołanych zasad należy rozpatrzyć niniejszą sprawę.
2. Kryteria jurysdykcji
Z motywu 1 rozporządzenia Nr 2201/2003 wynika, że ten akt przyczynia się do utworzenia przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, w ramach której zapewniony jest swobodny przepływ osób. W tym celu rozdziały II i III tego rozporządzenia wprowadzają reguły, którym podlega jurysdykcja, a także uznawanie i wykonywanie orzeczeń w zakresie rozwiązania związku małżeńskiego, a te reguły mają na celu zagwarantowanie pewności prawa [wyrok TS z 25.11.2021 r., IB (Zwykły pobyt małżonka – rozwód), C 289/20, pkt 31]. W art. 3 tego rozporządzenia ustanowiono ogólne kryteria jurysdykcji w sprawach dotyczących rozwodu, separacji i unieważnienia małżeństwa. Owe obiektywne kryteria, alternatywne i wyłączne, odpowiadają konieczności uregulowania dostosowanego do specyficznych potrzeb związanych ze sporami z zakresu rozwiązania związku małżeńskiego [wyrok IB (Zwykły pobyt małżonka – rozwód), pkt 32]. Trybunał wskazał, że o ile art. 3 ust. 1 lit. a) tiret od pierwszego do czwartego rozporządzenia Nr 2201/2003 zawiera wyraźne odesłanie do kryterium miejsca zwykłego pobytu małżonków i strony przeciwnej, o tyle art. 3 ust. 1 lit. a) tiret piąte i art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste dopuszczają stosowanie reguły jurysdykcyjnej forum actoris. Te ostatnie przepisy przyznają bowiem, pod pewnymi warunkami, sądom państwa członkowskiego, na którego terytorium ma zwykły pobyt powód lub wnioskodawca, jurysdykcję w zakresie orzekania o rozwiązaniu danego związku małżeńskiego. I tak art. 3 ust. 1 lit. a) tiret piąte ustanawia taką jurysdykcję, jeżeli powód lub wnioskodawca przebywał tam od przynajmniej roku bezpośrednio przed wniesieniem tego pozwu lub wniosku, a art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste tego rozporządzenia skraca okres pobytu powoda lub wnioskodawcy do sześciu miesięcy bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku, w przypadku gdy ten ostatni jest obywatelem danego państwa członkowskiego (wyrok TS z 13.10.2016 r., Mikołajczyk, C 294/15, pkt 42).
3. Brak porównywalności
Z orzecznictwa TS wynika, że zasady jurysdykcji ustanowione w art. 3 rozporządzenia Nr 2201/2003, w tym te przewidziane w ust. 1 lit. a) tiret piąte i szóste tego artykułu, mają na celu zapewnienie równowagi między, z jednej strony, mobilnością osób w obrębie Unii Europejskiej, w szczególności poprzez ochronę praw małżonka, który w następstwie kryzysu małżeńskiego opuścił państwo członkowskie miejsca wspólnego pobytu, z drugiej zaś strony, pewności prawa, w szczególności względem drugiego małżonka, poprzez zagwarantowanie istnienia rzeczywistego łącznika między powodem lub wnioskodawcą a państwem członkowskim, którego sądy mają jurysdykcję w zakresie orzekania o rozwiązaniu danego związku małżeńskiego (wyrok Mikołajczyk, pkt 33, 49, 50). Z punktu widzenia celu polegającego na zapewnieniu istnienia rzeczywistego łącznika z państwem członkowskim, którego sądy wykonują tę jurysdykcję, powód lub wnioskodawca będący obywatelem tego państwa członkowskiego, który z powodu kryzysu małżeńskiego opuszcza wspólne miejsce zwykłego pobytu pary i postanawia powrócić do państwa pochodzenia – zdaniem TS – nie znajduje się, co do zasady, w sytuacji porównywalnej z sytuacją powoda lub wnioskodawcy, który nie ma obywatelstwa tego państwa i który przeprowadza się tam w następstwie takiego kryzysu. W pierwszej sytuacji, chociaż obywatelstwo małżonka nie jest wystarczające dla celów ustalenia, czy spełnione są kryteria z art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste rozporządzenia Nr 2201/2003, jest już jednak możliwe dokonanie oceny powiązania tego małżonka z danym państwem członkowskim ze względu na sam fakt, że jest on obywatelem tego państwa i że utrzymuje on nieuchronnie z tym państwem więzi instytucjonalne i prawne, a także, co do zasady, więzi kulturowe, językowe, społeczne, rodzinne lub majątkowe. Takie powiązanie może już w konsekwencji przyczynić się do ustalenia rzeczywistej więzi, która powinna łączyć powoda lub wnioskodawcę z państwem członkowskim, którego sądy wykonują wspomnianą jurysdykcję.
Trybunał podniósł, że powyższą ocenę potwierdzają rozważania przedstawione w pkt 32 sprawozdania wyjaśniającego sporządzonego przez A. Borrás do Konwencji w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich (Konwencja Bruksela II), która stała się źródłem dla tekstu rozporządzenia Nr 2201/2003. Zgodnie bowiem z tymi rozważaniami kryterium obywatelstwa, ujęte obecnie w art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste rozporządzenia Nr 2201/2003, „gwarantuje, że istnieje już powiązanie z danym państwem członkowskim”. Nie jest tak w przypadku małżonka postanawiającego przeprowadzić się w następstwie kryzysu małżeńskiego do państwa członkowskiego, którego nie jest obywatelem. Przed zawarciem związku małżeńskiego małżonek ten najczęściej nigdy nie utrzymywał z tym państwem członkowskim więzi analogicznych do więzi utrzymanych przez obywatela tego państwa. Intensywność powiązania między powodem lub wnioskodawcą a państwem członkowskim, którego sądy wykonują jurysdykcję w zakresie orzekania o rozwiązaniu danego związku małżeńskiego, TS stwierdził, że można w konsekwencji racjonalnie określić za pomocą innych czynników, takich jak w niniejszym przypadku wymóg dość długiego pobytu – od co najmniej roku – powoda lub wnioskodawcy na terytorium tego państwa członkowskiego bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku. Trybunał stwierdził także, że różnica dotycząca minimalnego okresu rzeczywistego pobytu powoda lub wnioskodawcy na terytorium państwa członkowskiego, którego sądy wykonują tę jurysdykcję, bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku, w zależności od tego, czy powód lub wnioskodawca jest czy nie jest obywatelem tego państwa, opiera się na elemencie obiektywnym, który w sposób nieuchronny jest znany współmałżonkowi pozwanego lub wnioskodawcy, mianowicie na obywatelstwie jego małżonka. Od chwili, gdy z powodu kryzysu małżeńskiego małżonek opuszcza miejsce zwykłego pobytu pary i powraca na terytorium państwa członkowskiego, którego jest obywatelem, w celu ustanowienia tam nowego miejsca zwykłego pobytu, drugi z małżonków może oczekiwać, że pozew lub wniosek o rozwiązanie związku małżeńskiego zostanie ewentualnie złożony do sądów tego państwa. Trybunał wyjaśnił, że poszanowanie pewności prawa względem tego drugiego małżonka jest, przynajmniej w części, zagwarantowane przez więź instytucjonalną i prawną, jaką stanowi obywatelstwo jego współmałżonka w relacji do państwa członkowskiego, którego sądy wykonują jurysdykcję w zakresie orzekania o rozwiązaniu danego związku małżeńskiego, nie jest w sposób oczywisty nieodpowiednie, by taka więź została wzięta pod uwagę przez prawodawcę Unii przy ustalaniu wymaganego od pozwanego lub wnioskodawcy okresu rzeczywistego pobytu na terytorium tego państwa członkowskiego, którego jest obywatelem. Więź ta odróżnia sytuację tego ostatniego pozwanego lub wnioskodawcy od sytuacji pozwanego lub wnioskodawcy, który nie ma obywatelstwa danego państwa członkowskiego.
Trybunał przyznał, że rozróżnienie dokonane przez prawodawcę Unii w art. 3 ust. 1 lit. a) tiret piąte i szóste rozporządzenia Nr 2201/2003 opiera się na domniemaniu, zgodnie z którym obywatel będzie, co do zasady, utrzymywał ściślejsze więzy z państwem pochodzenia niż osoba, która nie jest obywatelem danego państwa. Jednak z uwagi na cel polegający na zapewnieniu istnienia rzeczywistego łącznika między powodem lub wnioskodawcą a państwem członkowskim, którego sądy wykonują jurysdykcję w zakresie orzekania o rozwiązaniu danego związku małżeńskiego – zdaniem TS – nie można kwestionować obiektywnego charakteru kryterium opartego na obywatelstwie powoda lub wnioskodawcy, przewidzianego w art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste rozporządzenia Nr 2201/2003, bez podważania zakresu uznania przysługującego prawodawcy Unii w ramach przyjmowania tego kryterium.
Ponadto TS uznał, że w niniejszym przypadku nie można stawiać prawodawcy Unii zarzutu, iż częściowo oparł się w odniesieniu do stosowania reguły jurysdykcyjnej forum actoris na kryterium obywatelstwa powoda lub wnioskodawcy w celu ułatwienia ustalenia rzeczywistego łącznika z państwem członkowskim, którego sądy wykonują jurysdykcję w zakresie orzekania o rozwiązaniu danego związku małżeńskiego, uzależniając dopuszczalność powództwa lub wniosku o rozwiązanie związku małżeńskiego powoda lub wnioskodawcy będącego obywatelem tego państwa członkowskiego od uprzedniego okresu pobytu krótszego niż okres wymagany od pozwanego lub wnioskodawcy niebędącego obywatelem tego państwa. Zdaniem TS z powyższego wynika, że przy uwzględnieniu celu polegającego na zapewnieniu istnienia rzeczywistego łącznika między powodem lub wnioskodawcą a państwem członkowskim, którego sądy wykonują jurysdykcję w zakresie orzekania o rozwiązaniu danego związku małżeńskiego, rozróżnienie dokonane przez prawodawcę Unii, na podstawie kryterium narodowości powoda lub wnioskodawcy w art. 3 ust. 1 lit. a) tiret piąte i szóste rozporządzenia Nr 2201/2003, nie stanowi odmiennego traktowania ze względu na przynależność państwową zakazanego w art. 18 TFUE.
Trybunał orzekł, że ustanowioną w art. 18 TFUE zasadę niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową należy interpretować w ten sposób, iż nie stoi ona na przeszkodzie temu, aby jurysdykcja sądów państwa członkowskiego, na którego terytorium znajduje się miejsce zwykłego pobytu powoda lub wnioskodawcy, taka jak przewidziana w art. 3 ust. 1 lit. a) tiret szóste rozporządzenia Nr 2201/2003, była uzależniona od minimalnego okresu pobytu powoda lub wnioskodawcy, bezpośrednio przed wniesieniem pozwu lub wniosku, krótszego o sześć miesięcy od przewidzianego w art. 3 ust. 1 lit. a) tiret piąte tego rozporządzenia, na tej podstawie, że zainteresowany jest obywatelem tego państwa.
Wyrok TS z 10.2.2022 r., OE (Miejsce zwykłego pobytu małżonka – kryterium obywatelstwa), C 522/20
Źródło: www.curia.eu
Opracowała: dr Ewa Skibińska - WPiA UKSW w Warszawie, ORCID: 0000-0003-4607-1448
