Stan faktyczny
Niemiecki Kościół adwentystyczny, który w Niemczech ma status osoby prawnej prawa publicznego, nie posiada statusu Kościoła uznanego na mocy austriackiego prawa. Spór pomiędzy tym niemieckim Kościołem a austriacką dyrekcją ds. edukacji dotyczył dotacji, o jaką wnioskowano dla prywatnej placówki nauczania szkolnego, którą ten Kościół uznaje za szkołę wyznaniową i ją wspiera. Na mocy austriackiego prawa taka dotacja jest zastrzeżona dla Kościołów, stowarzyszeń i wspólnot religijnych uznanych na mocy prawa tego państwa.
Stanowisko TS
1. Stosowanie prawa Unii
Postanowienie art. 17 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dalej jako: TFUE) stanowi wyraz neutralności Unii wobec sposobu, w jaki państwa członkowskie regulują swoje stosunki z Kościołami, stowarzyszeniami i wspólnotami religijnymi (wyrok TS z 13.1.2022 r., MIUR i Ufficio Scolastico Regionale per la Campania, C-282/19, pkt 50). Przy czym na to postanowienie nie można powoływać się w celu wyłączenia w sposób ogólny działalności Kościołów lub stowarzyszeń i wspólnot religijnych z zakresu stosowania prawa Unii, jeżeli działalność ta polega na świadczeniu usług za wynagrodzeniem na danym rynku (wyrok TS z 27.6.2017 r., Congregación de Escuelas Pías Provincia Betania, C-74/16, pkt 43, 47).
Z orzecznictwa TS wynika, że zajęcia prowadzone przez placówki nauczania finansowane głównie ze środków prywatnych stanowią usługi, bowiem cel realizowany przez te placówki polega na oferowaniu takich usług za wynagrodzeniem (wyrok TS z 6.11.2018 r., Scuola Elementare Maria Montessori/Komisja, Komisja/Scuola Elementare Maria Montessori i Komisja/Ferracci, od C-622/16 P do C-624/16 P, pkt 105). Natomiast zajęcia prowadzone przez placówki szkolne podlegające systemowi nauczania publicznego finansowane w całości lub głównie ze środków publicznych nie stanowią działalności gospodarczej. Ustanawiając i utrzymując tego rodzaju system nauczania publicznego, państwo członkowskie nie zamierza bowiem prowadzić działalności zarobkowej, lecz spełnia wobec obywateli swe zadania w dziedzinach społecznej, kulturalnej i oświatowej (wyrok TS z 11.9.2007 r., Schwarz i Gootjes-Schwarz, C-76/05, pkt 39). Na podstawie akt niniejszej sprawy TS uznał – z zastrzeżeniem ustaleń, których powinien dokonać sąd odsyłający – że austriacka placówka nauczania prowadzi działalność gospodarczą w rozumieniu orzecznictwa TS.
Trybunał orzekł, że art. 17 ust. 1 TFUE należy interpretować w ten sposób, że nie skutkuje on wyłączeniem z zakresu stosowania prawa Unii sytuacji, w której Kościoły, stowarzyszenia lub wspólnoty religijne, które w danym państwie członkowskim posiadają status osoby prawnej prawa publicznego, a w innym państwie członkowskim uznają prywatną placówkę nauczania szkolnego za szkołę wyznaniowąi jako taką ją wspierają, składają wniosek o dotację dla tej placówki, która to dotacja jest zastrzeżona dla Kościołów, stowarzyszeń i wspólnot religijnych uznanych na mocy prawa tego innego państwa członkowskiego.
2. Swoboda przedsiębiorczości
Placówka szkolna, w odniesieniu do której niemiecki Kościół adwentystyczny złożył wniosek o dotację, znajduje się w Austrii i jest prowadzona przez zarejestrowane w tym państwie członkowskim stowarzyszenie, które zapewnia stałą i ciągłą obecność na jego terytorium. W związku z tym TS stwierdził, że taka sytuacja jest objęta swobodą przedsiębiorczości (art. 49 TFUE), a nie swobodą świadczenia usług (art. 56 TFUE; wyrok TS z 8.9.2010 r., Stoß i in., C-316/07, od C-358/07 do C-360/07, C-409/07 i C-410/07, pkt 59).
Artykuł 49 akapit pierwszy TFUE stanowi, że w ramach rozdziału 2 tytułu IV części trzeciej TFUE ograniczenia swobody przedsiębiorczości obywateli jednego państwa członkowskiego na terytorium innego państwa członkowskiego są zakazane. Postanowienie to stoi zatem na przeszkodzie wszelkim przepisom krajowym, które uniemożliwiają, utrudniają lub czynią mniej atrakcyjnym korzystanie ze swobody przedsiębiorczości (wyrok TS z 7.9.2022 r., Cilevičs i in., C-391/20, pkt 61). Mająca zastosowanie w tej dziedzinie zasada zakazująca wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową zabrania nie tylko dyskryminacji jawnej, lecz również wszelkich ukrytych form dyskryminacji, które przez zastosowanie innych kryteriów rozróżnienia prowadzą w rzeczywistości do takiego samego rezultatu. Nie jest zatem wykluczone, że kryteria, takie jak miejsce pochodzenia lub miejsce zamieszkania obywatela państwa członkowskiego, mogą, zależnie od okoliczności, być w praktyce równoważne zakazanej przez TFUE dyskryminacji ze względu na przynależność państwową (wyrok TS z 12.2.1974 r., Sotgiu, 152/73, pkt 11).
W niniejszej sprawie sporne wnioski o dotację składać mogą jedynie Kościoły lub związki wyznaniowe uznane przez prawo austriackie. Spełnienie owych przesłanek – ze względu na to, że co do zasady, wymagają one obecności danego Kościoła lub związku wyznaniowego w Austrii, przy czym czas tej obecności jest różny, a także tego, aby zrzeszał on taką liczbę członków, która odpowiada przynajmniej dwóm tysięcznym populacji Austrii – jest prostsze w przypadku Kościołów i związków wyznaniowych z siedzibą w Austrii. W ocenie TS te przesłanki mogą zatem stawiać w niekorzystnej sytuacji Kościoły i związki wyznaniowe, które mają siedzibę w innych państwach członkowskich, a które uznają położone w Austrii prywatne placówki nauczania za szkoły wyznaniowe i jako takie je wspierają. Tym Kościołom i związkom wyznaniowym nie przysługują bowiem na rzecz tych placówek dotacje na opłacenie wynagrodzeń kadry nauczycielskiej niezbędnej do realizacji programów nauczania owych placówek.
W konsekwencji – z zastrzeżeniem ustaleń, których powinien dokonać sąd odsyłający – TS uznał, że uregulowanie krajowe takie jak to rozpatrywane w postępowaniu głównym stanowi ograniczenie swobody przedsiębiorczości. Jednak takie ograniczenie może być dopuszczone pod warunkiem, po pierwsze, że jest uzasadnione celem wprost określonym w art. 52 ust. 1 TFUE lub nadrzędnym względem interesu ogólnego, a po drugie, że jest zgodne z zasadą proporcjonalności, co oznacza, że musi być ono odpowiednie do zagwarantowania w sposób spójny i systematyczny realizacji zamierzonego celu i nie może wykraczać poza to, co jest konieczne do jego osiągnięcia (wyrok Cilevičs i in., pkt 65).
Sąd odsyłający, podobnie jak rząd austriacki, uważał, że to uregulowanie, uzupełniając publiczny międzywyznaniowy system szkolnictwa o prywatne szkoły wyznaniowe, rzeczywiście umożliwia rodzicom wybór w zakresie edukacji swoich dzieci zgodnie z ich przekonaniami religijnymi, a zatem zmierza do osiągnięcia prawnie uzasadnionego celu. Rzecznik generalny stwierdził w pkt 72 opinii, że tego rodzaju cel – łączący się z celem polegającym na zapewnieniu wysokiego poziomu kształcenia, który Trybunał uznał za „nadrzędny wzgląd interesu ogólnego” (wyrok TS z 14.9.2006 r., Centro di Musicologia Walter Stauffer, C-386/04, pkt 45) – może uzasadniać ograniczenie swobody przedsiębiorczości.
Trybunał podkreślił, że ostatecznie do sądu odsyłającego, do którego wyłącznej kompetencji należy ocena okoliczności faktycznych sporu w postępowaniu głównym oraz dokonanie wykładni mającego zastosowanie uregulowania krajowego, należy ustalenie, czy i w jakim zakresie sporne austriackie uregulowanie jest odpowiednie do zagwarantowania w sposób spójny i systematyczny realizacji celu, do którego osiągnięcia zmierza, oraz nie wykracza poza to, co jest konieczne do jego osiągnięcia. Niemniej Trybunał, który ma za zadanie udzielić temu sądowi użytecznej odpowiedzi pozwalającej mu na wydanie rozstrzygnięcia, jest właściwy do dostarczenia owemu sądowi wskazówek wyprowadzonych z akt sprawy oraz z uwag pisemnych, którymi dysponuje (wyrok Cilevičs i in., pkt 72, 73).
Co do zdolności rozpatrywanego uregulowania do realizowania w sposób spójny i systematyczny prawnie uzasadnionego celu, z akt sprawy wynika, że uznanie Kościoła lub związku wyznaniowego wymaga, aby miał on określoną wielkość, tak by jego działania nie ograniczały się do jego członków. Przyjmuje się, że gdy Kościół lub związek wyznaniowy osiągnie przewidzianą w tym uregulowaniu minimalną liczbę członków, pozytywne skutki jego działań, zwłaszcza w dziedzinie nauczania, wykraczają poza ścisłe ramy wspólnoty członków. Ponadto ograniczenie przyznawania dotacji publicznych wyłącznie do szkół wyznaniowych Kościołów i związków wyznaniowych uznanych na mocy prawa austriackiego ma na celu zagwarantowanie, by szkoły te zaspokajały potrzeby dużej części populacji potencjalnie zainteresowanej wyborem tej oferty edukacyjnej, która uzupełnia ofertę publicznych placówek szkolnych. Zdaniem TS nie wydaje się, że sporne uregulowanie jest niewłaściwe do tego, by umożliwić rodzicom wybór w zakresie edukacji swoich dzieci zgodnie z ich przekonaniami religijnymi w ramach międzywyznaniowego systemu nauczania wysokiej jakości, który to cel jest uzasadniony w świetle prawa Unii.
Analizując kwestię, czy sporne uregulowanie nie wykracza poza to, co jest konieczne do osiągnięcia owego celu, TS przypomniał, że art. 17 ust. 1 TFUE wymaga od Unii Europejskiej, aby ta szanowała status Kościołów i stowarzyszeń lub wspólnot religijnych w państwach członkowskich oraz by nie naruszała tego statusu, ponieważ to postanowienie stanowi wyraz neutralności Unii względem sposobu, w jaki owe państwa członkowskie regulują swoje stosunki z nimi (wyrok TS z 17.4.2018 r., Egenberger, C-414/16, pkt 58). W sytuacjach takich jak te rozpatrywane TS stwierdził, że art. 49 w zw. z art. 17 ust. 1 TFUE nie można zatem interpretować w ten sposób, że wymaga on od państw członkowskich uznania statusu przyznanego Kościołom, stowarzyszeniom lub wspólnotom religijnym na mocy prawa innych państw członkowskich.
Co do uzyskania statusu Kościoła lub związku wyznaniowego uznanego na mocy prawa austriackiego, w tym prawie ustanowiono trzy alternatywne przesłanki. Po pierwsze, status ten może przysługiwać Kościołowi lub związkowi wyznaniowemu obecnemu na terytorium Austrii od co najmniej 20 lat. Po drugie – nawet bez uprzedniej obecności na terytorium Austrii – Kościołowi lub związkowi wyznaniowemu, który jest zintegrowany pod względem organizacyjnym i doktrynalnym z aktywnym na szczeblu międzynarodowym związkiem wyznaniowym, który istnieje od co najmniej 200 lat. Po trzecie, jeżeli taki związek jest aktywny na szczeblu międzynarodowym od co najmniej 100 lat, musi on być aktywny w Austrii w formie zorganizowanej od co najmniej 10 lat, aby wspomniany status mógł przysługiwać zintegrowanemu z tym związkiem pod względem organizacyjnym i doktrynalnym Kościołowi lub związkowi wyznaniowemu. Takie alternatywy, mające na celu objęcie przypadków, w których uznanie Kościoła lub związku wyznaniowego może przyczynić się do międzywyznaniowego charakteru krajowego systemu nauczania, zdaniem TS, nie wydają się wykraczać poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celu, jakim jest umożliwienie rodzicom wyboru w zakresie edukacji swoich dzieci zgodnie z ich przekonaniami religijnymi.
Trybunał orzekł, że art. 49 w zw. z art. 17 ust. 1 TFUE należy interpretować w ten sposób, iż nie stoi on na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które uzależnia przyznanie dotacji publicznych przeznaczonych dla prywatnych placówek nauczania uznanych za szkoły wyznaniowe od spełnienia przesłanki, aby Kościół lub związek wyznaniowy, który składa wniosek o dotację dla takiej placówki, był uznany na mocy prawa odnośnego państwa członkowskiego, także wtedy, gdy ten Kościół lub związek wyznaniowy jest uznany na mocy prawa państwa członkowskiego swojego pochodzenia.
Wyrok TS z 2.2.2023 r., Freikirche der Siebenten-Tags-Adventisten in Deutschland, C-372/21
Źródło: www.curia.eu
Opracowała: dr Ewa Skibińska - WPiA UKSW w Warszawie, ORCID: 0000-0003-4607-1448
