Dołączenie rodziny do małoletniego uchodźcy

Ewa Skibińska (oprac.)

Monitor Prawniczy | 18/2022

A A A

Stan faktyczny

Spór pomiędzy RFN a syryjskimi obywatelami dotyczył złożonych przez nich wniosków o wydanie wizy krajowej w celu dołączenia do ich synów, którzy uzyskali status uchodźców w tym państwie, a w trakcie postępowania osiągnęli pełnoletność.

Zdaniem sądu odsyłającego, w świetle niemieckiego prawa, rodzice nie mają prawa do uzyskania wizy w celu dołączenia do swoich dzieci, ponieważ w chwili wydania orzeczenia w ostatniej instancji rozpoznającej sprawę te dzieci nie były małoletnimi uchodźcami. Prawo niemieckie nie przyznaje rodzicom małoletniego uchodźcy, którzy dołączyli do niego, tego rodzaju samodzielnego prawa pobytu w chwili uzyskania przez dane dziecko pełnoletności. Niemiecki ustawodawca nie skorzystał bowiem z fakultatywnego upoważnienia przewidzianego w art. 15 ust. 2 dyrektywy Rady 2003/86/WE z 22.9.2003 r. w sprawie prawa do łączenia rodzin.

Stanowisko TS

1. Data właściwa dla oceny statusu małoletniego

Zgodnie z art. 1 dyrektywy 2003/86 jej celem jest określenie warunków wykonania prawa do łączenia rodziny przez obywateli państwa trzeciego zamieszkujących legalnie na terytorium państw członkowskich. W tym względzie z motywu 8 tej dyrektywy wynika, że przewidziano w niej korzystniejsze warunki wykonywania tego prawa do łączenia rodziny przez uchodźców, ponieważ ich sytuacja wymaga szczególnej uwagi w świetle powodów, które zmusiły ich do opuszczenia ich kraju oraz uniemożliwiają im tam prowadzenie normalnego życia rodzinnego. Jedna z tych korzystniejszych przesłanek dotyczy łączenia rodziny ze wstępnymi pierwszego stopnia uchodźcy w prostej linii. Na mocy art. 4 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2003/86 możliwość takiego łączenia jest, co do zasady, pozostawiona uznaniu każdego państwa członkowskiego i uzależniona w szczególności od warunku, aby wstępni pierwszego stopnia w prostej linii pozostawali na utrzymaniu członka rodziny rozdzielonej i nie posiadali wsparcia własnej rodziny w kraju pochodzenia.

Jednak TS podkreślił, że w drodze wyjątku od powyższej zasady, w art. 10 ust. 3 lit. a) tej dyrektywy, przewidziano, że wstępnym pierwszego stopnia w prostej linii przysługuje prawo do takiego łączenia z małoletnim uchodźcą pozbawionym opieki, które nie podlega ani zakresowi uznania państw członkowskich, ani przesłankom określonym w art. 4 ust. 2 lit. a (wyrok TS z 12.4.2018 r., A i S, C-550/16, pkt 33, 34).

Pojęcie „osoby nieletniej (małoletniej) pozbawionej opieki”, którym w ramach dyrektywy 2003/86 posłużono się jedynie w owym art. 10 ust. 3 lit. a, zdefiniowano w art. 2 lit. f tej dyrektywy. O ile w tym ostatnim przepisie wskazano, że określenie „osoby nieletnie (małoletnie) pozbawione opieki” oznacza obywateli państwa trzeciego lub bezpaństwowców, którzy w szczególności są poniżej 18 roku życia, o tyle nie sprecyzowano chwili, do której należy się odnieść, aby ocenić, czy warunek ten został spełniony, ani nie dokonuje w tej kwestii odesłania do prawa państw członkowskich. Przy czym w takich okolicznościach TS orzekł już, że państwom członkowskim nie można przyznać żadnego zakresu uznania co do ustalenia chwili, do której należy się odnieść, aby dla celów art. 10 ust. 3 lit. a dyrektywy 2003/86 ocenić wiek małoletniego uchodźcy pozbawionego opieki (wyrok A i S, pkt 39–45).

2. Stosowanie art. 7 oraz 24 KPP

Na mocy art. 51 ust. 1 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (dalej jako: KPP) w zakresie, w jakim państwa członkowskie wdrażają prawo Unii, szanują one prawa i przestrzegają ustanowionych w Karcie zasad oraz popierają ich stosowanie zgodnie ze swymi odpowiednimi uprawnieniami i w poszanowaniu granic kompetencji Unii powierzonych jej w Traktatach.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem TS na państwach członkowskich, w szczególności na ich sądach, spoczywa obowiązek nie tylko dokonywania wykładni ich prawa krajowego w sposób zgodny z prawem Unii, ale także czuwania nad tym, aby nie polegać na takiej wykładni przepisu prawa wtórnego, która pozostawałaby w konflikcie z prawami podstawowymi chronionymi przez porządek prawny Unii [wyrok TS z 16.7.2020 r., État belge (Łączenie rodzin – małoletnie dziecko), C-133/19, C-136/19 i C-137/19, pkt 33]. W szczególności art. 7 KPP uznaje prawo do poszanowania życia prywatnego lub rodzinnego. Trybunał wskazał, że to postanowienie, należy interpretować, w świetle obowiązku uwzględnienia najlepszego interesu dziecka (art. 24 ust. 2 KPP), i zwracając uwagę na potrzebę utrzymywania stałego, osobistego związku z obojgiem rodziców, (art. 24 ust. 3 KPP).

Na podstawie powyższego TS stwierdził, że przepisy dyrektywy 2003/86 należy interpretować i stosować w świetle art. 7 oraz art. 24 ust. 2 i 3 KPP. Wynika to z motywu 2 oraz art. 5 ust. 5 tej dyrektywy, które nakazują państwom członkowskim rozpatrywanie wniosków w sprawie łączenia rodzin w interesie dzieci, których one dotyczą, oraz w trosce o sprzyjanie życiu rodzinnemu [wyrok z État belge (Łączenie rodzin – małoletnie dziecko), pkt 35].

W niniejszym przypadku niemieckie prawo wymaga, aby małoletni uchodźca pozbawiony opieki miał mniej niż 18 lat nie tylko przy składaniu przez wstępnego pierwszego stopnia w prostej linii wniosku o wjazd lub pobyt w celu łączenia rodziny, lecz również w dniu, w którym właściwe organy krajowe lub ewentualnie rozpatrujące sprawę sądy krajowe orzekają w przedmiocie takiego wniosku. Trybunał orzekł już, że art. 2 lit. f w zw. z art. 10 ust. 3 lit. a dyrektywy 2003/86 należy interpretować w ten sposób, iż jako „osobę nieletnią (małoletnią)” w rozumieniu tego przepisu należy zakwalifikować obywatela państwa trzeciego lub bezpaństwowca, który nie ukończył 18 lat w dniu wjazdu na terytorium państwa członkowskiego i w dniu złożenia przez niego wniosku o udzielenie azylu w tym państwie, lecz który w toku procedury azylowej osiągnął pełnoletność i otrzymał następnie status uchodźcy (wyrok A i S, pkt 64). Wobec tego TS stwierdził, że przyjęcie daty, w której właściwy organ danego państwa członkowskiego rozstrzyga w przedmiocie wniosku o zezwolenie na wjazd i pobyt na terytorium tego państwa do celów łączenia rodzin, jako daty, do której należy się odnieść w celu dokonania oceny wieku wnioskodawcy lub w stosownym przypadku członka rodziny rozdzielonej do celów stosowania art. 10 ust. 3 lit. a dyrektywy 2003/86, nie byłoby zgodne ani z celami tej dyrektywy, ani z wymogami wynikającymi z art. 7 KPP dotyczącymi poszanowania życia rodzinnego i art. 24 ust. 2 KPP [wyrok État belge (Łączenie rodzin – małoletnie dziecko), pkt 36]. To ostatnie postanowienie wymaga, aby we wszystkich działaniach dotyczących dzieci, w szczególności w działaniach podejmowanych przez państwa członkowskie w ramach stosowania tej dyrektywy, nadrzędne znaczenie miał najlepszy interes dziecka. W ocenie TS organy i sądy krajowe nie byłyby bowiem zachęcane do priorytetowego rozpatrywania wniosków składanych przez rodziców małoletnich z pilnością konieczną do uwzględnienia ich podatności na zagrożenia i mogłyby w ten sposób działać w sposób zagrażający prawu do życia rodzinnego zarówno rodzica z małoletnim dzieckiem, jak i tego ostatniego z członkiem jego rodziny [wyrok TS z 9.9.2021 r., Bundesrepublik Deutschland (Członek rodziny), C-768/19, pkt 40].

Trybunał stwierdził, że powyższa wykładnia nie pozwoliłaby również na zapewnienie, zgodnie z zasadami równego traktowania i pewności prawa, identycznego i przewidywalnego traktowania wszystkich wnioskodawców, którzy chronologicznie znajdują się w tej samej sytuacji, w zakresie, w jakim prowadziłaby ona do uzależnienia pozytywnego rozpatrzenia wniosku w sprawie łączenia rodziny zasadniczo od okoliczności, które można przypisać administracji krajowej lub sądom krajowym, w szczególności od szybszego lub wolniejszego rozpatrywania wniosku lub skargi na decyzję o odrzuceniu takiego wniosku, a nie od okoliczności, które można przypisać wnioskodawcy [wyrok État belge (Łączenie rodzin – małoletnie dziecko), pkt 42]. Ponadto taka wykładnia w zakresie, w jakim skutkowałaby uzależnieniem prawa do łączenia rodzin od przypadkowych i nieprzewidywalnych okoliczności, które w całości można przypisać właściwym organom i sądom krajowym danego państwa członkowskiego, mogłaby prowadzić do znacznych różnic w rozpatrywaniu wniosków w sprawie łączenia rodzin między państwami członkowskimi oraz w obrębie jednego i tego samego państwa członkowskiego [wyrok État belge (Łączenie rodzin – małoletnie dziecko), pkt 43].

Wobec powyższego TS uznał, że w przypadku dołączenia rodziców do małoletniego uchodźcy pozbawionego opieki w rozumieniu art. 10 ust. 3 lit. a w zw. z art. 2 lit. f dyrektywy 2003/86 data wydania rozstrzygnięcia w sprawie wniosku o wjazd i pobyt w celu łączenia rodziny złożonego przez rodziców członka rodziny rozdzielonej nie jest decydująca dla oceny posiadania przez danego uchodźcę statusu małoletniego. W konsekwencji TS podkreślił, że wymóg, aby ten uchodźca był jeszcze małoletni w tej dacie, nie może stanowić „warunku” w rozumieniu art. 16 ust. 1 lit. a tej dyrektywy, którego niespełnienie pozwala państwom członkowskim na odrzucenie takiego wniosku. W przeciwnym razie powstałaby sprzeczność z dokonaną przez TS wykładnią art. 2 lit. f w zw. z art. 10 ust. 3 lit. a dyrektywy 2003/86. Trybunał orzekł już, że wieku wnioskodawcy lub w stosownym przypadku członka rodziny rozdzielonej nie można uznać za istotny warunek wykonywania prawa do łączenia rodzin w rozumieniu motywu 6 i art. 1 dyrektywy 2003/86.

Z powyższego wynika, że art. 16 ust. 1 lit. a dyrektywy 2003/86 stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które wymaga w przypadku dołączenia rodziców do małoletniego uchodźcy pozbawionego opieki, na podstawie art. 10 ust. 3 lit. a w zw. z art. 2 lit. f, tej dyrektywy, aby uchodźca ten był jeszcze małoletni w chwili wydania rozstrzygnięcia w sprawie wniosku o wjazd i pobyt w celu łączenia rodziny złożonego przez rodziców członka rodziny rozdzielonej.

3. Ograniczenie prawa pobytu rodziców

Zgodnie z art. 13 ust. 2 dyrektywy 2003/86 państwa członkowskie są zobowiązane, zaraz po przyjęciu wniosku o łączenie rodziny, wydać członkom rodziny pierwszy dokument pobytowy ważny co najmniej jeden rok. W ocenie TS z tego przepisu wynika, że nawet w przypadku, gdy o łączenie rodziny wnieśli rodzice małoletniego uchodźcy, który w międzyczasie osiągnął pełnoletność, rodzice ci powinni otrzymać, jeżeli ich wniosek zostanie przyjęty, dokument pobytowy ważny przez co najmniej rok. Przy czym okoliczność, że dziecko korzystające ze statusu uchodźcy osiąga pełnoletność, nie może prowadzić do skrócenia okresu ważności takiego dokumentu pobytowego [wyrok Bundesrepublik Deutschland (Członek rodziny), pkt 63]. Sprzeczne z tym przepisem jest zatem przyznanie w takich okolicznościach rodzicom prawa pobytu tylko dopóty, dopóki dziecko to jest rzeczywiście małoletnie.

Trybunał orzekł, że art. 16 ust. 1 lit. a dyrektywy 2003/86 należy interpretować w ten sposób, że w przypadku dołączenia rodziców do małoletniego uchodźcy pozbawionego opieki, na mocy art. 10 ust. 3 lit. a w zw. z art. 2 lit. f, tej dyrektywy, małoletność tego uchodźcy trwająca jeszcze w dniu wydania rozstrzygnięcia w sprawie wniosku o wjazd i pobyt w celu łączenia rodziny złożonego przez rodziców członka rodziny rozdzielonej nie stanowi „warunku” w rozumieniu tego art. 16 ust. 1 lit. a, którego niespełnienie pozwala państwom członkowskim na odrzucenie takiego wniosku. Ponadto te przepisy, w świetle art. 13 ust. 2 tej dyrektywy, należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, na mocy którego w takim przypadku prawo pobytu danych rodziców ustaje z chwilą osiągnięcia przez dziecko pełnoletności.

4. Faktyczne więzi rodzinne

Na podstawie art. 16 ust. 1 lit. b dyrektywy 2003/86 państwa członkowskie mogą odrzucić wniosek o łączenie rodziny, cofnięcie dokumentu pobytowego wydanego z tego tytułu lub odmowę przedłużenia jego ważności, jeżeli między członkiem rodziny rozdzielonej a członkiem (członkami) jego rodziny nie istnieją już faktyczne małżeńskie lub rodzinne więzi. Jednak ten przepis nie określa kryteriów pozwalających na ocenę istnienia takich faktycznych więzi rodzinnych, ani nie przewiduje żadnego szczególnego wymogu w odniesieniu do intensywności rozpatrywanych relacji rodzinnych. Ponadto, nie odsyła on również w tej kwestii do prawa państw członkowskich. Zgodnie z wymogami zarówno jednolitego stosowania prawa Unii, jak i zasady równości, przepisowi tego prawa, który nie zawiera żadnego wyraźnego odesłania do prawa państw członkowskich dla celów określenia jego znaczenia i zakresu, należy zwykle nadać w całej Unii autonomiczną i jednolitą wykładnię, co powinno nastąpić z uwzględnieniem w szczególności kontekstu przepisu i celu zamierzonego przez dane uregulowanie.

Trybunał wskazał, że dyrektywa 2003/86, zgodnie z jej motywem 6, ma na celu ochronę rodziny i ustanowienie lub zachowanie życia rodzinnego za pośrednictwem łączenia rodziny. Ponadto, zgodnie z motywem 4 tej dyrektywy łączenie rodziny jest niezbędne w celu umożliwienia życia rodzinnego i pomaga ono stworzyć stabilność socjokulturową. Poza tym środki dotyczące łączenia rodziny, w tym także środki przewidziane w art. 16 tej dyrektywy, muszą być zgodne z prawami podstawowymi, w szczególności z prawem do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego zagwarantowanym w art. 7 i art. 24 ust. 2 i 3 KPP. Postanowienia te nakazują państwom członkowskim rozpatrywanie wniosków w sprawie łączenia rodzin w interesie dzieci, których one dotyczą, oraz w trosce o sprzyjanie życiu rodzinnemu. Zgodnie z motywem 8 dyrektywy 2003/86 powinno się zwrócić szczególną uwagę na sytuację uchodźców pod kątem powodów, które zmusiły ich do opuszczenia ich kraju oraz uniemożliwiają im tam prowadzenie normalnego życia rodzinnego. To z tego względu ta dyrektywa przewiduje korzystniejsze warunki dla uchodźców i ich wstępnych pierwszego stopnia w linii prostej w odniesieniu do skorzystania z prawa do łączenia rodziny. Co więcej, ocena przesłanek wymaganych do uznania, że istnieją faktyczne więzi rodzinne w rozumieniu art. 16 ust. 1 lit. b) dyrektywy 2003/86, powinna być dokonywana dla każdego konkretnego przypadku z osobna, za pomocą wszystkich istotnych w każdym przypadku czynników i w świetle celów realizowanych przez tę dyrektywę. Wobec powyższego TS stwierdził, że samo bycie wstępnym pierwszego stopnia w prostej linii nie wystarcza do ustalenia faktycznych więzi rodzinnych. O ile bowiem odpowiednie przepisy dyrektywy 2003/86 i postanowienia KPP chronią prawo do życia rodzinnego i wspierają jego utrzymanie, o tyle pozostawiają one – jeśli tylko zainteresowani nadal utrzymują faktyczne więzi rodzinne – podmiotom tego prawa wybór sposobu, w jaki zamierzają oni prowadzić swe życie rodzinne, i nie przewidują w szczególności żadnych wymogów dotyczących intensywności ich stosunków rodzinnych [wyrok Bundesrepublik Deutschland (Członek rodziny), pkt 58].

W niniejszym przypadku, po pierwsze, jest bezsporne, że synowie byli jeszcze małoletni w chwili, w której byli zmuszeni opuścić ich kraj pochodzenia, zatem zainteresowani rodzice tworzyli razem, wskazaną w motywie 9 dyrektywy 2003/86, podstawową rodzinę, do której zgodnie z tym samym motywem łączenie rodzin powinno mieć „w każdym przypadku” zastosowanie. Z zastrzeżeniem zaś dokonania weryfikacji przez sąd odsyłający, zdaniem TS, nic nie wydaje się wskazywać na to, że między zainteresowanymi nie istniały już faktyczne więzi rodzinne w okresie poprzedzającym ucieczkę ich dziecka. Trybunał stwierdził, że należy uwzględnić okoliczność, iż w niniejszym przypadku rodzice nie mogli prowadzić wraz ze swymi dziećmi prawdziwego życia rodzinnego w okresie rozłąki, który nastąpił zwłaszcza z uwagi na szczególną sytuację ich dzieci jako uchodźców, dlatego sama ta okoliczność nie może jako taka uzasadniać stwierdzenia braku faktycznych więzi rodzinnych w rozumieniu art. 16 ust. 1 lit. b dyrektywy 2003/86. Ponadto nie można również domniemywać, że wszelkie więzi rodzinne między rodzicem a jego dzieckiem ustają niezwłocznie po osiągnięciu przez małoletnie dziecko pełnoletności. Niemniej istnienie faktycznych więzi rodzinnych zakłada wykazanie rzeczywistego charakteru związków rodzinnych lub woli ustanowienia lub utrzymania takich związków. Zatem okoliczność, że zainteresowani rodzice planują okazjonalne odwiedziny, o ile są one możliwe, i utrzymywanie regularnych kontaktów jakiegokolwiek rodzaju, biorąc pod uwagę w szczególności okoliczności faktyczne charakteryzujące sytuację zainteresowanych osób, w tym wiek dziecka, zdaniem TS, może wystarczyć do uznania, że te osoby odtwarzają relacje osobiste i uczuciowe, oraz do poświadczenia istnienia faktycznych więzi rodzinnych. Trybunał orzekł już, że nie można również wymagać, aby dziecko będące członkiem rodziny rozdzielonej i jego rodzic udzielali sobie wzajemnego wsparcia finansowego, ponieważ jest prawdopodobne, że nie dysponują oni w tym celu środkami materialnymi [wyrok TS z 1.8.2022 r., Bundesrepublik Deutschland (Łączenie rodziny obejmujące dziecko, które osiągnęło pełnoletność), C-279/20, pkt 68].

Trybunał orzekł, że art. 16 ust. 1 lit. b dyrektywy 2003/86 należy interpretować w ten sposób, iż samo bycie wstępnym pierwszego stopnia w prostej linii nie wystarcza, aby uznać, iż istnieją faktyczne więzi rodzinne w rozumieniu tego przepisu w przypadku dołączenia rodzica do małoletniego dziecka, które uzyskało status uchodźcy, jeżeli dziecko to osiągnęło pełnoletność przed wydaniem rozstrzygnięcia w sprawie wniosku o wjazd i pobyt w celu łączenia rodziny złożonego przez tego rodzica. Nie jest jednak konieczne, by dziecko będące członkiem rodziny rozdzielonej i dany rodzic zamieszkiwali razem w tym samym gospodarstwie domowym lub mieszkali pod jednym dachem, aby ten rodzic mógł skorzystać z prawa do łączenia rodziny. Okazjonalne odwiedziny, o ile są one możliwe, i regularne kontakty jakiegokolwiek rodzaju mogą wystarczyć do uznania, że osoby te odtwarzają relacje osobiste i uczuciowe, oraz do poświadczenia istnienia faktycznych więzi rodzinnych. Ponadto nie można również wymagać, aby dziecko będące członkiem rodziny rozdzielonej i dany rodzic udzielali sobie wzajemnego wsparcia finansowego.