Stan faktyczny
W 2017 r. D. zawarła z adwokatami A. i V. umowę zlecającą im prowadzenie sprawy dotyczącej m.in. nieuczciwych warunków umownych zawartych w umowie kredytu. Umowa o prowadzenie sprawy zawierała klauzulę, zgodnie z którą „poprzez zawarcie umowy klient zobowiązuje się stosować do instrukcji kancelarii, a jeżeli cofnie powództwo z jakiegokolwiek powodu przed zakończeniem postępowania sądowego lub dojdzie do jego ugody z bankiem, bez wiedzy lub wbrew zaleceniom kancelarii, będzie on zobowiązany do zapłaty kwoty wynikającej z zastosowania tabeli opłat izby adwokackiej w Sewilli odnoszących się do kosztów prowadzenia sprawy o stwierdzenie nieważności i kwoty” (dalej jako: sporna klauzula).
Przed wniesieniem pozwu o stwierdzenie nieważności, bank przedstawił bezpośrednio D. propozycję zwrotu kwoty 870,67 euro z tytułu kwot nienależnie zapłaconych na podstawie klauzuli dolnego progu zawartej w umowie kredytu. Wbrew opinii adwokata i już po wniesieniu pozwu – D. zaakceptowała tę ugodę. Następnie V. wszczął przed referendarzem sądowym postępowanie przeciwko D. w przedmiocie zapłaty wynagrodzenia w wysokości 1337,65 euro. D. zakwestionowała to wynagrodzenie, podnosząc, że nie jest należne.
Sąd powziął wątpliwości co do tego, czy hiszpańskie przepisy proceduralne regulujące postępowanie w sprawie zapłaty wynagrodzenia są zgodne z wymogami wynikającymi z dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, z zasady skuteczności i z prawa do skutecznej ochrony sądowej przewidzianego w art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (dalej jako: KPP).
Stanowisko TS
1. Postępowanie uproszczone w sprawie zapłaty wynagrodzenia adwokata
Z jednolitego orzecznictwa Trybunału wynika, że nierówność między konsumentem a przedsiębiorcą może zostać zrównoważona jedynie poprzez czynną interwencję podmiotu niebędącego stroną umowy. Tym samym sąd krajowy zobowiązany jest do dokonania z urzędu oceny ewentualnie nieuczciwego charakteru warunku umownego objętego zakresem stosowania dyrektywy 93/13, o ile tylko dysponuje niezbędną w tym celu wiedzą na temat okoliczności prawnych i faktycznych (wyrok TS z 14.6.2012 r., Banco Espanol de Crédito, C 618/10, pkt 41–43). Trybunał określił już w różnych aspektach i przy uwzględnieniu wymogów z art. 6 ust. 1 i z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 sposób, w jaki sąd krajowy powinien zapewnić ochronę praw, które konsumenci wywodzą z tej dyrektywy. Jednak zasadniczo prawo Unii nie harmonizuje procedur stosowanych w odniesieniu do badania potencjalnie nieuczciwego charakteru warunku umowy i w związku z tym procedury te należą do zakresu krajowego porządku prawnego państw członkowskich (wyrok TS z 26.6.2019 r., Addiko Bank, C 407/18, pkt 45). Trybunał wskazał, że ma to właśnie miejsce w rozpatrywanej sprawie w odniesieniu do przepisów regulujących procedurę zapłaty wynagrodzenia adwokata, które w sytuacji braku harmonizacji podlegają porządkowi prawnemu tego państwa członkowskiego.
Niemniej zgodnie z zasadą lojalnej współpracy ustanowioną w art. 4 ust. 3 TUE zasady postępowania dotyczące środków prawnych mających na celu zapewnienie ochrony wynikających z prawa Unii uprawnień podmiotów prawa nie mogą być mniej korzystne niż w przypadku podobnych postępowań o charakterze wewnętrznym (zasada równoważności) i nie mogą powodować, że korzystanie z uprawnień wynikających z prawa Unii stanie się w praktyce niemożliwe lub nadmiernie utrudnione (zasada skuteczności) (wyrok TS z 24.10.2018 r., XC i in., C 234/17, pkt 22).
W odniesieniu do zasady skuteczności, której dotyczyły pytania sądu odsyłającego, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem TS w każdym przypadku wymagającym analizy kwestii, czy przepis krajowego prawa procesowego powoduje, iż stosowanie prawa Unii staje się niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, musi ona uwzględniać miejsce tego przepisu w całym postępowaniu, tryb tego postępowania i jego szczególne cechy przed różnymi sądami krajowymi (wyrok TS z 14.3.2013 r., Aziz, C 415/11, pkt 53).
Trybunał stwierdził, że o ile poszanowanie zasady skuteczności nie sięga tak dalece, aby skompensować w całości całkowitą bierność danego konsumenta (wyrok TS z 10.9.2014 r., Kušionová, C 34/13, pkt 56), o tyle należy zbadać, czy w świetle szczególnych cech danego postępowania krajowego istnieje znaczne ryzyko, że w postępowaniach wszczynanych przez przedsiębiorców, w których pozywani są konsumenci, zostaną oni zniechęceni do dochodzenia praw przysługujących im na podstawie dyrektywy 93/13 (wyrok TS z 14.6.2012 r., Banco Espanol de Crédito, C 618/10, pkt 54, 56). W przypadku gdy udział sądu i badanie potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków umowy zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem są przewidziane, przez rozpatrywane uregulowanie krajowe, dopiero na zaawansowanym etapie postępowania – na przykład na etapie wniesienia sprzeciwu wobec wydanego już nakazu lub, jak w rozpatrywanej sprawie, w ramach skargi rewizyjnej wniesionej na zarządzenie referendarza sądowego – skuteczność (effet utile) dyrektywy 93/13 może zostać zachowana dzięki udziałowi sądu tylko wtedy, gdy konsument nie jest zniechęcony do dochodzenia swoich praw, w charakterze powoda lub pozwanego, na tym etapie postępowania (wyrok TS z 20.9.2018 r., EOS KSI Slovensko, C 448/17, pkt 46, 51). Trybunał orzekł również, że wynikający z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 obowiązek ustanowienia środków proceduralnych pozwalających na zapewnienie przestrzegania praw, jakie podmioty wywodzą z tej dyrektywy wobec wykorzystywania nieuczciwych warunków umownych, odpowiada ustanowionemu również w art. 47 KPP wymogowi prawa do skutecznego środka prawnego (wyrok TS z 13.9.2018 r., Profi Credit Polska, C 176/17, pkt 59).
Z wniosku prejudycjalnego wynika, że jeżeli konsument uzna, że wynagrodzenie żądane przez adwokata nie jest należne lub jest zawyżone, może on zakwestionować je przed referendarzem sądowym hiszpańskiego sądu, przed którym wszczęto postępowanie sądowe, za które naliczono te honoraria. Referendarz sądowy wydaje zarządzenie ustalające sumę, która podlega zapłacie pod rygorem zajęcia. Sekretarz dokonuje wprawdzie pewnych ustaleń dotyczących tych honorariów, jednak jako organ pozasądowy nie jest on właściwy do dokonania oceny, czy warunek umowy, na podstawie którego wyliczono wynagrodzenie, ma nieuczciwy charakter w świetle dyrektywy 93/13. Jeżeli konsument postanowi wnieść skargę rewizyjną na zarządzenie referendarza sądowego musi ona zostać wniesiona w terminie 5 dni i nie ma skutku zawieszającego. Ponadto, sąd rozpatrujący taką skargę nie ma możliwości zbadania ewentualnego nieuczciwego charakteru warunków zawartych w umowie będącej podstawą żądanego wynagrodzenia, ponieważ jego kontrola ogranicza się do przedmiotu zarządzenia referendarza sądowego. Co więcej, zasady przeprowadzania dowodów również są ograniczone do dowodów z dokumentów, które zostały już przedstawione przed tym referendarzem.
Natomiast rząd hiszpański kwestionuje ten opis krajowych regulacji przedstawiony przez sąd odsyłający. Jego zdaniem te przepisy nie ustanawiają żadnego wyraźnego ograniczenia co do możliwości zbadania przez sąd potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków umownych lub przeprowadzenia dowodów w ramach skargi rewizyjnej.
Zgodnie z jednolitym stanowiskiem TS w ramach postępowania przewidzianego w art. 267 TFUE, o ile do Trybunału należy dokonanie wykładni przepisów prawa Unii, o tyle jedynie do sądu odsyłającego należy dokonanie wykładni prawa krajowego. Trybunał musi zatem przyjąć wykładnię prawa krajowego, jaka została mu przedstawiona przez sąd krajowy (wyrok Addiko Bank, pkt 52). W związku z tym, mając na uwadze cechy skargi rewizyjnej uregulowanej w hiszpańskim KPC, zgodnie z ich opisem we wniosku prejudycjalnym (w szczególności ograniczony charakter kontroli sprawowanej przez sąd w przedmiocie zarządzenia referendarza sądowego, zakaz dokonywania przez ten sąd z urzędu lub na wniosek strony badania nieuczciwego charakteru warunków zawartych w umowie będącej podstawą żądanego wynagrodzenia, jak również zasady postępowania dowodowego, które, jak się wydaje, uniemożliwiają stronie przedstawienie dowodów innych niż te, które zostały już przedstawione przed referendarzem sądowym, w celu dochodzenia praw przysługujących jej na podstawie dyrektywy 93/13), zdaniem TS, istnieje znaczne ryzyko, iż konsument zostanie zniechęcony do dochodzenia tych praw w drodze skargi rewizyjnej.
Sąd odsyłający wskazuje jednak, że w zwykłym postępowaniu sądowym lub w postępowaniu egzekucyjnym konsument ma możliwość podniesienia nieuczciwego charakteru umieszczonego w umowie zawartej z adwokatem warunku, na podstawie którego adwokat żąda od konsumenta zapłaty honorarium. Jednak, zdaniem TS, z wniosku prejudycjalnego nie wynika jasno, że wszczęcie tego zwykłego postępowania sądowego przez konsumenta ma skutek zawieszający wykonanie zarządzenia referendarza sądowego lub orzeczenia sądowego wydanego w wyniku utrzymania tego zarządzenia w mocy, aby umożliwić sądowi rozpoznającemu tę sprawę zbadanie potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków danej umowy przed wykonaniem tych rozstrzygnięć.
Sąd odsyłający stwierdził, że zarządzenia referendarza sądowego należy uznać za „decyzje proceduralne”, w związku z czym na etapie ich egzekucji konsument nie może podnosić nieuczciwego charakteru niektórych warunków zawartych w tytule wykonawczym. Jeśli chodzi o egzekucję orzeczenia wydanego w ramach skargi rewizyjnej, wydaje się, że obowiązują przy niej podstawy przewidziane w art. 556 KPC, zważywszy na jej sądowy charakter. Przy czym dłużnik egzekucyjny może powołać się jedynie, w ramach powództwa niemającego skutku zawieszającego, na wykonanie zobowiązania, upływ terminu na wytoczenie powództwa egzekucyjnego lub ugodę między stronami.
W ocenie TS – z zastrzeżeniem ustaleń, jakich powinien dokonać sąd odsyłający w odniesieniu do wykładni prawa krajowego – nie wydaje się, aby ani zwykłe postępowanie sądowe, ani postępowanie egzekucyjne mogły zaradzić ryzyku, iż konsument nie będzie w stanie dochodzić swoich praw wynikających z dyrektywy 93/13 w ramach skargi rewizyjnej.
W związku z tym TS uznał, że dyrektywa 93/13, analizowana w świetle zasady skuteczności i art. 47 KPP, stoi na przeszkodzie krajowemu systemowi proceduralnemu takiemu jak rozpatrywany, w zakresie, w jakim nie pozwala on na kontrolę nieuczciwego charakteru warunków umieszczonych w umowie zawartej między adwokatem a klientem ani na etapie kwestionowania żądanych honorariów, w ramach pierwszego etapu postępowania toczącego się przed referendarzem sądowym sądu, przed którym wszczęto postępowanie sądowe, za które naliczono te honoraria, ani na etapie skargi rewizyjnej na zarządzenie referendarza sądowego, która może zostać następnie wniesiona do sądu.
Niemniej rząd hiszpański podnosi, że wykładnia zgodna krajowego systemu proceduralnego, umożliwiająca sądowi rozpoznającemu skargę rewizyjną ocenę z urzędu lub na wniosek konsumenta ewentualnego nieuczciwego charakteru warunku umowy stanowiącego podstawę żądania honorarium jest możliwa, czego sąd odsyłający również nie wyklucza. Zasada wykładni zgodnej wymaga, aby sądy krajowe czyniły wszystko, co leży w zakresie ich kompetencji, uwzględniając wszystkie przepisy prawa krajowego i stosując uznane w porządku krajowym metody wykładni, aby zapewnić pełną skuteczność rozpatrywanej dyrektywy i dokonać rozstrzygnięcia zgodnego z realizowanymi przez nią celami (wyrok Addiko Bank, pkt 65). Komisja Europejska sugeruje, że można by uznać, iż wynagrodzenie wynikające z nieuczciwego warunku umowy „jest nienależne” w rozumieniu art. 35 ust. 2 KPC. W każdym razie gdyby sąd odsyłający uznał, że możliwa jest wykładnia zgodna prawa krajowego i że umożliwia mu ona przeprowadzenie z urzędu kontroli ewentualnie nieuczciwego charakteru klauzuli dotyczącej cofnięcia pozwu (wyrok Banco Espanol de Crédito, pkt 44). Sąd ten powinien zatem zbadać, w jakim stopniu krajowy system proceduralny może być przedmiotem wykładni zgodnej z dyrektywą 93/13 i postąpić zgodnie z wyciągniętymi wnioskami, odstępując w razie potrzeby od stosowania wszelkich krajowych przepisów lub orzeczeń, które stoją na przeszkodzie wynikającemu z wymogów tej dyrektywy obowiązkowi zbadania z urzędu przez sąd, czy uzgodnione przez strony warunki mają nieuczciwy charakter (wyrok TS z 7.11.2019 r., Profi Credit Polska, C 419/18 i C 483/18, pkt 76).
Trybunał orzekł, że dyrektywę 93/13, analizowaną w świetle zasady skuteczności i art. 47 KPP, należy interpretować w ten sposób, iż sprzeciwia się ona uregulowaniu krajowemu dotyczącemu postępowania uproszczonego w sprawie zapłaty wynagrodzenia adwokata, zgodnie z którym rozstrzygnięcie w sprawie wniosku złożonego przeciwko klientowi będącemu konsumentem wydaje organ niebędący sądem, a udział sądu przewidziany jest dopiero na etapie ewentualnego odwołania od tego rozstrzygnięcia, przy czym sąd, przed którym ta sprawa się toczy, nie może badać, w razie potrzeby z urzędu, czy warunki zawarte w umowie stanowiącej podstawę żądanego wynagrodzenia są nieuczciwe, ani dopuścić przedstawienia przez strony dowodów innych niż dowody z dokumentów, które zostały już przedstawione przed organem pozasądowym.
2. Stosowanie wyjątku
W art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 ustanowiono wyjątek od mechanizmu kontroli treści nieuczciwych warunków, a zatem przepis ten podlega ścisłej wykładni. Wyjątek ten dotyczy, po pierwsze, warunków, które dotyczą głównego przedmiotu umowy, a po drugie, warunków dotyczących relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług.
W odniesieniu do kategorii warunków umownych, która wchodzi w zakres pojęcia „głównego przedmiotu umowy”, Trybunał orzekł już, że są to warunki określające podstawowe świadczenia w ramach danej umowy, nie należą zaś do niej warunki, które mają charakter posiłkowy względem warunków definiujących samą istotę stosunku umownego (wyrok TS z 20.9.2017 r., Andriciuc i in., C 186/16, pkt 35, 36). W niniejszej sprawie sporna klauzula dotycząca cofnięcia powództwa ma na celu raczej ukaranie klienta postępującego wbrew poradom adwokata. W ocenie TS ta klauzula nie należy zatem do omawianej kategorii. Ponadto, kategoria warunków umownych, które dotyczą relacji ceny i świadczenia, również nie obejmuje klauzuli dotyczącej cofnięcia pozwu, ponieważ taki warunek nie przewiduje wynagrodzenia za świadczoną usługę, lecz ogranicza się do nałożenia sankcji za naruszenie zobowiązania umownego (wyrok TS z 30.4.2014 r., Kásler i Káslerné Rábai, C 26/13, pkt 58).
Trybunał orzekł, że art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że zakres wyjątku przewidzianego w tym przepisie nie obejmuje warunku umowy zawartej między adwokatem a klientem, zgodnie z którym klient zobowiązuje się stosować do instrukcji tego adwokata, nie działać bez jego wiedzy lub wbrew jego opinii oraz samemu nie cofać pozwu w sprawie, której prowadzenie powierzył temu adwokatowi, pod groźbą kary finansowej.
3. Nieuczciwa praktyka handlowa
W art. 2 lit. d) dyrektywy 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.5.2005 r. dotyczącej nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym (dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych), zdefiniowano pojęcie „praktyk handlowych” jako „każde działanie przedsiębiorcy, jego zaniechanie, sposób postępowania, oświadczenie lub komunikat handlowy, w tym reklamę i marketing, bezpośrednio związane z promocją, sprzedażą lub dostawą produktu do konsumentów” (wyrok TS z 15.3.2012 r., Pereničová i Perenič, C 453/10, pkt 38). Ponadto, na podstawie art. 3 ust. 1 w zw. z art. 2 lit. c) dyrektywy 2005/29, tę dyrektywę stosuje się do nieuczciwych praktyk handlowych przedsiębiorstw wobec konsumentów przed zawarciem transakcji handlowej dotyczącej towaru lub usługi, w trakcie jej zawierania oraz po jej zawarciu.
Zgodnie z art. 5 ust. 4 dyrektywy 2005/29 za nieuczciwe uznaje się w szczególności praktyki wprowadzające w błąd w rozumieniu art. 6 i 7 tej dyrektywy. Z art. 7 ust. 1 i 2 dyrektywy 2005/29 wynika, że praktykę handlową uznaje się za wprowadzającą w błąd, jeżeli w konkretnym przypadku, biorąc pod uwagę wszystkie jej cechy i okoliczności oraz ograniczenia środka przekazu, pomija, zataja lub przekazuje w niejasny sposób istotne informacje potrzebne przeciętnemu konsumentowi, stosownie do okoliczności, do podjęcia świadomej decyzji dotyczącej transakcji i tym samym powoduje lub może powodować podjęcie przez przeciętnego konsumenta decyzji dotyczącej transakcji, której inaczej by nie podjął.
W niniejszej sprawie umieszczenie w umowie zawartej między adwokatem a klientem warunku takiego jak klauzula dotycząca cofnięcia pozwu, której nie była wskazana w ofercie handlowej lub w informacjach poprzedzających zawarcie umowy, zdaniem TS, stanowi a priori zaniechanie podania istotnej informacji lub zatajenie takiej informacji, które może mieć wpływ na podjętą przez konsumenta decyzję o nawiązaniu tego stosunku umownego. Z akt sprawy wynika bowiem, że ten warunek odsyła w celu obliczenia przewidzianej w nim kary umownej do tabeli opłat sporządzonej przez izbę zawodową adwokatów w Sewilli, której treść jest trudno dostępna i zrozumiała, a w przypadku zastosowania tego warunku, że konsument jest zobowiązany do zapłaty kary umownej mogącej sięgać kwoty znaczącej, a wręcz nieproporcjonalnej do ceny usług świadczonych na podstawie tej umowy. Trybunał wskazał, że ustalenie powyższego należy jednak do sądu odsyłającego.
Trybunał orzekł, że dyrektywę 2005/29 należy interpretować w ten sposób, że umieszczenie w umowie zawartej między adwokatem a klientem warunku, zgodnie z którym ten ostatni zostanie obciążony karą finansową, jeżeli sam cofnie pozew w sprawie, której prowadzenie powierzył temu adwokatowi, przy czym warunek ten odsyła do tabeli opłat izby zawodowej i nie było o nim mowy w ofercie handlowej ani w informacjach poprzedzających zawarcie umowy, należy uznać za praktykę handlową „wprowadzającą w błąd” w rozumieniu art. 7 tej dyrektywy, o ile powoduje to lub może powodować podjęcie przez przeciętnego konsumenta decyzji dotyczącej transakcji, której inaczej by nie podjął, czego ustalenie jest zadaniem sądu krajowego.
Wyrok TS z 22.9.2022 r., Vicente (Pozew o zapłatę wynagrodzenia adwokata), C 335/21
Źródło: www.curia.eu
Opracowała: dr Ewa Skibińska - WPiA UKSW w Warszawie, ORCID: 0000-0003-4607-1448
