Zgodnie z art. 12 ustawy z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.jedn.: Dz.U. z 2018 r. poz. 1270; dalej jako: EmRentyFUSU) niezdolną do pracy w rozumieniu ustawy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Przy czym całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy, częściowo zaś taka, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji (zob. wyrok SA w Poznaniu z 31.10.2018 r., III AUa 932/17). Przesłanka niezdolności do jakiejkolwiek pracy odnosi się do każdego zatrudnienia w innych warunkach niż specjalnie stworzone na stanowiskach pracy odpowiednio przystosowanych do stopnia i charakteru naruszenia sprawności organizmu (zob. wyrok SN z 1.3.2018 r., I UK 570/16; wyrok SN z 4.7.2013 r., II UK 403/12). W orzecznictwie podkreśla się, że dokonując analizy pojęcia „całkowita niezdolność do pracy”, należy brać pod uwagę zarówno kryterium biologiczne – stan organizmu dotkniętego schorzeniami naruszającymi jego sprawność w stopniu powodującym całkowitą niezdolność do jakiejkolwiek pracy, jak i ekonomiczne, czyli całkowitą utratę zdolności do zarobkowania wykonywaniem jakiejkolwiek pracy (zob. wyrok SA w Poznaniu z 25.7.2018 r., III AUa 614/17; wyrok SN z 17.4.2018 r., I UK 85/17). Dopiero koniunkcja tych dwóch elementów pozwala na uznanie danej osoby za niezdolną do pracy. W konsekwencji nie oznacza niezdolności do pracy niemożność wykonywania zatrudnienia spowodowana innymi przyczynami niż naruszenie sprawności organizmu i nie jest ową niezdolnością biologiczny stan kalectwa lub choroby nieimplikujący wskazanych wyłączeń lub ograniczeń w świadczeniu pracy (zob. wyrok SN z 2.2.2017 r., II UK 229/16; wyrok SN z 29.11.2016 r., II UK 426/15; wyrok SN z 12.5.2016 r., III UK 143/15).

Wyjaśnienie treści pojęcia „pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji”, o którym mowa w art. 12 ust. 3 EmRentyFUSU, wymaga uwzględnienia zarówno kwalifikacji formalnych – zakresu i rodzaju przygotowania zawodowego udokumentowanego świadectwami, dyplomami, zaświadczeniami, jak i kwalifikacji rzeczywistych, czyli wiedzy i umiejętności faktycznych, wynikających ze zdobytego doświadczenia zawodowego (zob. wyrok SN z 7.2.2017 r., II UK 675/15; wyrok SN z 2.12.2014 r., I UK 159/14). Chodzi o spektrum różnych stanowisk pracy odpowiadających kwalifikacjom ubezpieczonego. Jedno miejsce pracy i stanowisko pracy z reguły nie będzie wypełniało zakresu pojęcia pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji (zob. wyrok SN z 12.12.2018 r., III UK 199/17). Przy czym, przy ocenie niezdolności do pracy do celów rentowych, bardziej istotne są kwalifikacje rzeczywiste, gdyż ocena ta sprowadza się do stwierdzenia, w jakim stopniu wiedza i umiejętności, którymi dysponuje ubezpieczony, mogą być wykorzystane przez niego w pracy, pomimo zaistniałych ograniczeń sprawności organizmu (zob. wyrok SA w Szczecinie z 13.9.2018 r., III AUa 160/17; wyrok SN z 15.3.2018 r., III UK 45/17; wyrok SN z 7.9.2017 r., III UK 200/16; wyrok SN z 10.8.2016 r., III UK 221/15, OSNP Nr 1/2018, poz. 9). Ratio legis wyodrębnienia tej przesłanki stanowi wyeliminowanie sytuacji, w których ubezpieczeni o wyższych kwalifikacjach po utracie zdolności do ich zarobkowego wykorzystania zmuszeni byliby podjąć pracę niżej kwalifikowaną, do której zachowali zdolność, wobec braku środków do życia. Ubezpieczony może być uznany za częściowo niezdolnego do pracy, gdy zachował zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy, lecz jednocześnie utracił w znacznym stopniu zdolność do pracy, do której posiada kwalifikacje (zob. wyrok SA w Poznaniu z 31.10.2018 r., III AUa 2439/16).

Przy ocenie stopnia i przewidywanego okresu niezdolności do pracy oraz rokowania co do odzyskania zdolności do pracy uwzględnia się stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwości przywrócenia niezbędnej sprawności w drodze leczenia i rehabilitacji; możliwość wykonywania dotychczasowej pracy lub podjęcia innej pracy oraz celowość przekwalifikowania zawodowego, biorąc pod uwagę rodzaj i charakter dotychczas wykonywanej pracy, poziom wykształcenia, wiek i predyspozycje psychofizyczne (zob. wyrok SN z 29.6.2017 r., III UK 170/16; wyrok SN z 4.8.2016 r., III UK 195/15; wyrok SN z 9.6.2016 r., III UK 149/15; wyrok SN z 21.4.2015 r., I UK 308/14). Pojęcie niezdolności należy więc wykładać przez pryzmat wiedzy i umiejętności ubezpieczonego, których możliwość wykorzystania uległa deprecjacji na skutek zaistniałych ograniczeń sprawności organizmu (zob. wyrok SA w Lublinie z 5.3.2019 r., III AUa 875/18; wyrok SA w Szczecinie z 31.1.2019 r., III AUa 409/18; wyrok SN z 7.9.2017 r., III UK 200/16). W rezultacie utrata zdolności do pracy nie może być utożsamiana z niezdolnością do wykonywania ostatniego z dotychczasowych zatrudnień, jeżeli pracownik może podjąć prace zgodne z poziomem posiadanych kwalifikacji (zob. wyrok SN z 26.7.2017 r., I UK 313/16). Należy więc podkreślić, że o ile niezdolność do wykonywania pracy dotychczasowej jest warunkiem koniecznym ustalenia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, o tyle nie jest warunkiem wystarczającym, jeżeli wiek, poziom wykształcenia i predyspozycje psychofizyczne usprawiedliwiają rokowanie, że mimo upośledzenia organizmu możliwe jest podjęcie innej pracy w tym samym zawodzie albo po przekwalifikowaniu zawodowym (zob. wyrok SN z 7.9.2017 r., III UK 200/16; wyrok SN z 26.4.2017 r., I UK 191/16; wyrok SN z 4.8.2016 r., III UK 195/15).

Niezdolność do pracy orzeka się co do zasady na okres nie dłuższy niż pięciu lat, natomiast na okres dłuższy wówczas, gdy według wiedzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy przed upływem tego okresu (zob. wyrok SN z 19.4.2017 r., I UK 151/16). Orzeczenie o niezdolności do pracy na okres dłuższy niż pięć lat nie jest jednak orzeczeniem stwierdzającym tę niezdolność na zawsze, lecz tylko prognozą, zgodną ze stanem wiedzy medycznej, że wcześniej nie zajdą zmiany zdrowia badanego, uzasadniające zmianę oceny niezdolności do pracy (zob. wyrok SA w Krakowie z 20.9.2018 r., III AUa 1552/16). Okres dłuższy niż pięć lat to każdy okres przekraczający tę miarę, jednak zawsze okres zamknięty (zob. wyrok SN z 2.3.2017 r., I UK 100/16).

O niezdolności do pracy nie decydują lekarze leczący, gdyż chodzi tu o ocenę niezdolności do pracy w prawnym rozumieniu, podejmowaną w trybie określonej procedury i przez odpowiednie organy (zob. wyrok SA w Lublinie z 8.8.2018 r., III AUa 25/18). W sprawie o rentę socjalną ograniczenie samodzielności sądu w zakresie dokonywania ustaleń wymagających wiadomości specjalnych obejmuje ocenę etiologii, momentu powstania, aktualnego stopnia nasilenia diagnozowanych schorzeń, ich wzajemnych powiązań i wpływu na możliwość świadczenia pracy zarobkowej. Sąd nie ma kompetencji do samodzielnego ustalania, czy równoczesne występowanie u danej osoby licznych dolegliwości zdrowotnych powoduje całkowitą niezdolność do pracy z tej tylko przyczyny, że jego zdaniem, charakter i zaawansowanie poszczególnych schorzeń nie daje podstaw do przyjęcia tej postaci niezdolności do pracy. Do kompleksowej analizy stanu zdrowia strony niezbędne jest zasięgnięcie opinii biegłego lub biegłych (zob. postanowienie SN z 27.9.2018 r., I UK 399/17; wyrok SN z 24.1.2018 r., I UK 524/16; wyrok SN z 8.9.2015 r., I UK 430/14; wyrok SN z 27.11.2014 r., III UK 37/14; wyrok SN z 20.11.2014 r., I UK 134/14; wyrok SN z 6.12.2012 r., I UK 325/12). Jednak ostateczna ocena, czy ubezpieczony jest częściowo niezdolny do pracy, musi uwzględniać także inne elementy i ma charakter prawny, stanowiąc subsumcję stanu faktycznego do norm prawnych, wobec czego może jej dokonać wyłącznie sąd, a nie biegły (zob. wyrok SN z 2.12.2014 r., I UK 159/14).

Warto podkreślić, że niepełnosprawność nie jest odpowiednikiem niezdolności do pracy rozumianej jako utrata zdolności do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i brak rokowań co do odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu, gdyż zdefiniowana została jako spowodowana naruszeniem sprawności organizmu niezdolność do wypełniania ról społecznych (zob. wyrok SN z 24.5.2016 r., III UK 145/15). Skutkiem niezdolności do wypełniania ról społecznych może być, ale nie musi, niezdolność do pracy (zob. wyrok SN z 8.8.2018 r., I UK 228/17; wyrok SN z 8.8.2018 r., I UK 228/17; wyrok SN z 14.12.2017 r., II UK 629/16).

Prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego powstaje z mocy samego prawa po spełnieniu przez uprawnionego wszystkich przesłanek jego nabycia. W przypadku prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy określa je co do zasady art. 57 EmRentyFUSU. Obejmują one ustalenie stanu zdrowia ubezpieczonego i ocenę, czy pozostaje niezdolny do pracy, a także, czy przyznanie świadczenia możliwe jest z uwagi na staż ubezpieczeniowy (zob. postanowienie SN z 19.12.2018 r., I UK 496/17; postanowienie SN z 18.11.2016 r., I UZ 42/16; wyrok SN z 1.3.2016 r., I UK 60/15). Wśród przesłanek warunkujących prawo do renty zawartych w art. 57 ust. 1 EmRentyFUSU nie został wymieniony stopień niezdolności do pracy, nie wpływa bowiem on na ukształtowanie tego prawa, a na ukształtowanie wysokości świadczenia rentowego (zob. postanowienie SN z 6.3.2018 r., II UZ 4/18; postanowienie SN z 27.7.2017 r., II UZ 32/17).

Wymienione w tekście orzeczenia SN bez podanego miejsca publikacji są dostępne na stronie internetowej: www.sn.pl, a sądów apelacyjnych na: orzeczenia.ms.gov.pl