Nawiązanie stosunku pracy następuje na podstawie wyboru, jeżeli z aktu wyboru wynika obowiązek wykonywania pracy w charakterze pracownika. O tym, kiedy powstaje taki obowiązek decydują regulacje ustawowe lub zawarte w rozporządzeniach czy też przepisy wewnątrzorganizacyjne dopuszczające taki sposób powstania stosunku pracy. Na podstawie wyboru dochodzi m.in. do nawiązania stosunku pracy pracowników samorządowych wskazanych w art. 4 ustawy z 21.11.2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz.U. Nr 223, poz. 1458), nawiązanie zaś stosunku pracy z wyboru z pracownikiem samorządowym niewymienionym w tym przepisie jest niezgodne z prawem (zob. wyrok SN z 28.4.1997 r., I PKN 113/97, OSNP Nr 4/1998, poz. 123 oraz wyrok NSA OZ w Katowicach z 21.11.1990 r., SA/Ka 690/90, ONSA Nr 4/1990, poz. 10).
W spółce prawa handlowego dla ważności aktu wyboru niezbędne jest wyraźne stwierdzenie w jej umowie lub statucie, że objęcie funkcji wiąże się z obowiązkiem świadczenia pracy w charakterze pracownika (zob. wyrok SA w Rzeszowie z 4.8.1994 r., III APr 8/94, OSA Nr 1/1995, poz. 8). Na tej podstawie zatrudnia się również etatowych członków organizacji społecznych, stowarzyszeń, partii oraz związków zawodowych. Jeżeli określona osoba została wybrana do pełnienia funkcji w organizacji politycznej lub społecznej i ma wykonywać w charakterze pracownika obowiązki wynikające z pełnionej funkcji, to stosunek pracy obejmujący te obowiązki jest stosunkiem pracy z wyboru, chociażby zatrudnienie mandatariusza nie nastąpiło niezwłocznie po wyborze, lecz w późniejszym terminie (zob. wyrok SN z 4.12.1979 r., I PR 93/79, OSNC Nr 6/1980, poz. 122).
Należy podkreślić, że stosunek pracy z wyboru może zostać nawiązany jedynie wówczas, gdy osoba wybrana wyrazi zgodę, nawiązanie bowiem stosunku pracy bez względu na jego podstawę prawną wymaga zgodnego oświadczenia woli pracodawcy i pracownika. Co do zasady zmiana wysokości wynagrodzenia ustalonego w umowie o pracę również wymaga złożenia zgodnego oświadczenia woli stron stosunku, do którego może dojść w trybie ofertowym lub negocjacyjnym (zob. wyrok SN z 28.2.2006 r., II PK 186/05, OSNP Nr 1–2/2007, poz. 8), jednak zmiana przez radę gminy wysokości wynagrodzenia wójta zatrudnionego na podstawie wyboru nie wymaga dla swej skuteczności jego zgody (zob. wyrok SN z 9.6.2008 r., II PK 330/07, MoPr Nr 12/2008). Należy podkreślić, że przepisy o wypowiedzeniu wynikających z umowy warunków płacy nie mają zastosowania do stosunku pracy z wyboru (zob. wyrok SN z 23.11.2001 r., I PKN 699/00, OSNP Nr 22/2003, poz. 541).
Stosunek pracy na podstawie wyboru zbliżony jest najbardziej do umowy zawartej na czas określony, gdyż z góry wiadomo, jak długo trwa mandat danego pracownika (zob. wyrok SA w Poznaniu z 30.8.1995 r., III AUr 271/95, PP Nr 5/1996). Stosunek pracy z wyboru rozwiązuje się bowiem z wygaśnięciem mandatu (zob. wyrok NSA w Warszawie z 24.9.1997 r., II SA 941/97, PP Nr 1/1998, poz. 42) i nie mają do niego zastosowania przepisy o rozwiązaniu umowy o pracę w drodze wypowiedzenia lub bez wypowiedzenia, w tym także na podstawie art. 52 KP (zob. wyrok SN z 4.12.1979 r., I PR 93/79, OSNC Nr 6/1980, poz. 122).
Mandat wygasa zaś w razie odwołania pracownika przez organ, który dokonał wyboru, zrzeczenia się mandatu przez pracownika, upływu kadencji (zob. wyrok SN z 7.12.2000 r., I PKN 143/00, OSNP Nr 14/2002, poz. 335) lub śmierci pracownika.
Jeżeli osoba wybrana na stanowisko, z którym związane jest wykonywanie pracy w charakterze pracownika, była w tym czasie zatrudniona u innego pracodawcy, to powinna zwrócić się do niego o udzielenie urlopu bezpłatnego na podstawie art. 174 KP, lub podjąć działania mające na celu rozwiązanie tej umowy o pracę. Zgodnie z tym przepisem na pisemny wniosek pracownika pracodawca może udzielić mu urlopu bezpłatnego, przy czym okresu tego nie wlicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze. Udzielenie pracownikowi urlopu bezpłatnego z inicjatywy zakładu pracy i bez pisemnego wniosku o udzielenie mu takiego urlopu jest w świetle prawa bezskuteczne (zob. wyrok SA w Łodzi z 15.10.1996 r., III AUa 34/96, OSA Nr 10/1997, poz. 35). Udzielenie pracownikowi urlopu bezpłatnego na czas trwania kadencji powoduje, że w przypadku jej skrócenia pracownikowi przysługuje roszczenie o dopuszczenie do pracy, a w razie odmowy zatrudnienia roszczenie o wynagrodzenie za cały czas niewykonywania pracy (zob. wyrok SA w Warszawie z 15.12.1999 r., III APa 27/99, OSA Nr 5/2000, poz. 19).
Jedynie pracownikowi powołanemu do pełnienia z wyboru funkcji związkowej poza zakładem pracy, jeżeli z wyboru wynika obowiązek wykonywania tej funkcji w charakterze pracownika, przysługuje – na wniosek organizacji związkowej – prawo do urlopu bezpłatnego. Wygaśnięcie mandatu związkowego powoduje ustanie stosunku pracy z wyboru, lecz w razie wyboru na nową kadencję można z odpowiednim uprzedzeniem żądać udzielenia kolejnego urlopu bezpłatnego bezpośrednio po zakończeniu poprzedniego urlopu, a tym samym pracownik nie musi macierzystemu pracodawcy zgłaszać powrotu do pracy (zob. wyrok SN z 27.10.2004 r., I PK 599/03, OSNP Nr 12/2005, poz. 167). Na podstawie art. 25 ust. 11 ustawy z 23.5.1991 r. o związkach zawodowych (t.jedn.: Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854) pracownikowi, który po urlopie bezpłatnym stawi się do pracy w terminie przewidzianym w art. 74 KP, okres urlopu bezpłatnego wlicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze.
Zgodnie z art. 74 KP, pracownik pozostający w związku z wyborem na urlopie bezpłatnym ma prawo powrotu do pracy u pracodawcy, który zatrudniał go w chwili wyboru, na stanowisko równorzędne pod względem wynagrodzenia z poprzednio zajmowanym, jeżeli zgłosi swój powrót w ciągu 7 dni od rozwiązania stosunku pracy z wyboru (zob. uchwała SN z 18.12.2003 r., III PZP 17/03, OSNP Nr 8/2004, poz. 134 oraz wyrok SA w Katowicach z 29.10.1999 r., III APa 62/99, PP Nr 11/2000). Niedotrzymanie tego warunku powoduje wygaśnięcie stosunku pracy, chyba że nastąpiło z przyczyn niezależnych od pracownika. Złożenie zaświadczenia o czasowej niezdolności do pracy trwającej po rozwiązaniu stosunku pracy z wyboru, przez pracownika pozostającego w związku z nim na urlopie bezpłatnym, nie powoduje wygaśnięcia stosunku pracy na podstawie art. 74 KP, nawet w przypadku gdy pracownik w ciągu 7 dni nie zgłosił zamiaru powrotu do pracy (zob. wyrok SN z 22.1.2003 r., II UK 12/02, OSNP Nr 7/2004, poz. 126).
Natomiast pracownikowi, który nie pozostawał w związku z wyborem na urlopie bezpłatnym, przysługuje odprawa w wysokości 1-miesięcznego wynagrodzenia.
