Pracodawca jest odpowiedzialny za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy, a co się z tym wiąże, zapewnienie pracownikowi możliwości świadczenia pracy w warunkach zgodnych z przepisami i zasadami bhp (art. 15 i 207 KP). W konsekwencji, gdy warunki pracy nie odpowiadają tym przepisom i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom, pracownik ma prawo powstrzymać się od jej wykonywania, niezwłocznie zawiadamiając o tym przełożonego.
Sformułowanie użyte w art. 210 KP oznacza, że obie te przesłanki muszą wystąpić łącznie. W konsekwencji przyjmuje się, że prawo zaprzestania pracy nie przysługuje, w sytuacji gdy jej warunki co prawda nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy, ale nie stwarzają bezpośredniego zagrożenia dla życia i zdrowia. W jednym z orzeczeń SN uznał jednak, że pracownik ma prawo powstrzymania się od wykonywania pracy we wskazanym przez pracodawcę pomieszczeniu, jeśli warunki nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy lub też stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla jego zdrowia lub życia (zob. wyrok SN z 19.1.2000 r., I PKN 488/99, OSNAPiUS Nr 11/2001, poz. 375). Określenie „warunki pracy” odnosi się do wymagań dotyczących procesu pracy określonych przez parametry techniczne i technologiczne stosowane do pomiaru materiałów, surowców, narzędzi oraz technik używanych w procesie wytwarzania. Ma również zastosowanie do środowiska, w jakim praca jest wykonywana (zob. A.M. Świątkowski, Kodeks pracy. Komentarz do art. 192-305, Warszawa 2004, s. 103).
Jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. Oddalenie się z miejsca pracy nie jest jednoznaczne z jej opuszczeniem. Pracownik nadal pozostaje w dyspozycji pracodawcy, a niepodjęcie lub przerwanie wykonywania pracy jest skutkiem bezpośredniego zagrożenia zdrowia lub życia jego bądź innych osób. Może on oddalać się wyłącznie do takiego miejsca, w którym zagrożenie nie występuje czy też przynajmniej nie jest bezpośrednie. Ponadto, gdy istnieje możność wyboru miejsca, w które pracownik udaje się w celu uniknięcia zagrożenia, powinien - by nie narazić się na ewentualny zarzut nadużycia swego prawa - wybrać takie, o którym zasadnie przypuszcza, że mogłoby być miejscem wykonywania pracy np. przejściowo powierzonej w trybie art. 42 § 4 KP (zob. J. Jankowiak, glosa do wyroku SN z 7.1.1998 r., I PKN 405/97, OSP Nr 10/1998, poz. 181 - t. 1). Warto podkreślić, że ocena winy pracownika, który wbrew poleceniom przełożonego opuścił stanowisko po 40 godzinach pracy, nie może pomijać obowiązków pracodawcy w zakresie organizowania pracy w sposób zapewniający jej bezpieczne i higieniczne warunki (zob. wyrok SN z 29.6.2000 r., I PKN 718/99, OSNAPiUS Nr 1/2002, poz. 12).
Pracownik ma możliwość powstrzymania się od wykonywania pracy, jeżeli jest to jedyny sposób uniknięcia zagrożenia (zob. uzasadnienie wyroku SN z 13.4.20000 r., I PKN 584/99, OSNAPiUS Nr 21/2001, poz. 636). Ponieważ powstrzymanie się od pracy jest naruszeniem obowiązków wynikających z umowy, jego przyczyny są oceniane przez pracodawcę. W razie oczywistego braku podstaw do takiego postępowania pracodawca jest uprawniony do zastosowania przewidzianych prawem sankcji obejmujących zarówno kary dyscyplinarne, jak i rozwiązanie umowy. Powstrzymywanie się pracownika od wykonywania pracy w warunkach nieodpowiadających przepisom bhp nie stanowi naruszenia obowiązku świadczenia pracy tylko wtedy, gdy pracownik niezwłocznie zawiadomił o tym przełożonego (zob. wyrok SN z 9.5.2000 r., I PKN 619/99, OSNP Nr 20/2001, poz. 610). Warto jednak podkreślić, że przysługujące pracownikowi uprawnienie powstrzymania się od wykonywania pracy zagrażającej zdrowiu jego samego lub osób trzecich może w konkretnych okolicznościach sprawy zostać potraktowane jako wyraz pracowniczego obowiązku dbałości o dobro pracodawcy (zob. wyrok SN z 7.1.1998 r., I PKN 405/97, OSNP Nr 22/1998, poz. 651).
Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy lub oddalenia się z miejsca zagrożenia w omawianej sytuacji pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, z tym że niejednolicie określa się jego wysokość. Część autorów przyjmuje, że przysługuje wówczas wynagrodzenie w wysokości takiej, jaka należna jest za czas przebywania na urlopie wypoczynkowym (zob. K. Walczak [w:] W. Muszalski, Komentarz, s. 794), inni wskazują na wynagrodzenie wyliczone na podstawie art. 81 § 1 KP - jak za czas przestoju (zob. A.M. Świątkowski, op.cit., s. 106).
Pracownik ma prawo po uprzednim zawiadomieniu przełożonego powstrzymać się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej, w przypadku gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób.
Należy jednak podkreślić, że wyżej wymienione uprawnienia nie przysługują pracownikom, których obowiązkiem jest ratowanie życia ludzkiego lub mienia. Personelowi lekarsko-pielęgniarskiemu w zakresie obowiązków pracowniczych nie przysługuje uprawnienie do powstrzymania się od wykonywania pracy niebezpiecznej (zob. wyrok SN z 15.5.2001 r., II UKN 395/00, OSNP Nr 3/2003, poz. 70). Nałożony bowiem przez prawo na personel medyczny obowiązek udzielania pacjentom pomocy medycznej nawet w warunkach zagrożenia zdrowia i życia lekarza lub pielęgniarki nie może być utożsamiany z takim ich ryzykiem zawodowym jako pracowników, które wyłącza odpowiedzialność pracodawcy za brak zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (zob. uzasadnienie wyroku z 13.4.2000 r., I PKN 584/99, OSNAPiUS Nr 21/20001, poz. 636).
