Ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy jakąkolwiek pracę zarobkową traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. Jednak w szczególnych sytuacjach faktycznych prokonstytucyjna wykładnia art. 17 ust. 1 ustawy z 25.6.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j.: Dz.U. z 2022 r. poz. 1732 ze zm.; dalej jaki: ZasiłkiU) przez sądy ubezpieczeń społecznych może prowadzić do odmowy jego zastosowania ze względu na to, że sankcja, jaką przewiduje (utrata prawa do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia), może być uznana, w konkretnym stanie faktycznym, za zbyt drastyczną i dolegliwą, a przez to niesłuszną i niesprawiedliwą w kontekście rodzaju innego zajęcia zarobkowego (jego sporadycznego, incydentalnego lub wymuszonego okolicznościami charakteru) oraz uzyskanego z tego tytułu dochodu, tj. niewielkich kwot stanowiących kilkuprocentowy ułamek należnego zasiłku chorobowego.
Stan faktyczny
Ubezpieczony był zatrudniony w Wytwórni Urządzeń Chłodniczych „P.” Spółka Akcyjna w D. na podstawie umowy o pracę i z tego tytułu podlegał ubezpieczeniom społecznym. Od 8.2.2017 r. ubezpieczony pozostawał niezdolny do pracy z powodu choroby, a od 7.11.2017 r. do 5.5.2018 r. przyznano mu prawo do świadczenia rehabilitacyjnego.
Ubezpieczony zawarł 2.1.2017 r. i 2.1.2018 r. na okresy roczne, odpłatne umowy zlecenia z P.P.H.U. P. w P. na wykonywanie nadzoru nad procesami spawalniczymi. W ramach tych umów wykonywał wizualną kontrolę spawów w 2017 r. w dniach: 10 czerwca, 20 lipca, 8 września, 11 października (w tych dniach ubezpieczony przebywał na zwolnieniu lekarskim i pobierał zasiłek chorobowy) oraz w 2017 r. w dniach: 30 listopada i 21 grudnia, a także 19.1.2018 r., czyli w okresie pobierania przez ubezpieczonego świadczenia rehabilitacyjnego. Z tytułu wykonania umów zlecenia w czasie chorobowy ubezpieczony otrzymał wynagrodzenie w granicach od 15 zł do 330 zł. Natomiast w spornym okresie ubezpieczony otrzymał tytułem zasiłku chorobowego oraz świadczenia rehabilitacyjnego kwotę 8827,57 zł.
Zakład wydał 27.7.2018 r. decyzję, w której stwierdzono, że ubezpieczony nie był uprawniony do pobierania zasiłku chorobowego w następujących okresach: 13.6.2017–21.6.2017 r., 4.7.2017–2.8.2017 r., 15.9.2017–6.10.2017 r., 10.10.2017–25.10.2017 r. i do świadczenia rehabilitacyjnego za okres 7.11.2017–31.1.2018 r. i tym samym jest zobowiązany do zwrotu kwoty 8827,57 zł jako nienależnie pobranego świadczenia z tytułu zasiłku chorobowego i świadczenia rehabilitacyjnego. Ubezpieczony złożył odwołanie od decyzji ZUS.
Wyrok sądu I instancji
Sąd Rejonowy wyrokiem z 28.11.2018 r. oddalił odwołanie ubezpieczonego od decyzji ZUS.
Apelację od wyroku SR wniósł ubezpieczony, zarzucając naruszenie art. 84 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1009 ze zm.; dalej jako: SysUbSpołU) oraz art. 66 i 17 ZasiłkiU, a także błędne ustalenie stanu faktycznego sprawy.
Wyrok sądu II instancji
Sąd Okręgowy po rozpoznaniu apelacji ubezpieczonego ocenił, że apelacja zasługiwała na uwzględnienie. Wyrokiem z 11.4.2019 r. SO zmienił wyrok SR oraz poprzedzającą go decyzję Zakładu w ten sposób, że stwierdził, iż wnioskodawca ma prawo do zasiłku chorobowego i świadczenia rehabilitacyjnego za sporne okresy oraz nie ma obowiązku zwrotu kwoty 8827,57 zł jako nienależnie pobranego świadczenia z tytułu zasiłku chorobowego i świadczenia rehabilitacyjnego.
Sąd II instancji wskazał, że zakaz wykonywania pracy w czasie zwolnienia lekarskiego nie może dotyczyć pracy innego rodzaju niż praca, od której się pracownik powstrzymał, a wykonywanej w ramach już istniejącego stosunku prawnego. W związku z tym, zdaniem SO, utrata prawa do zasiłku nie może dotyczyć sytuacji, w której pracownik zatrudniony jest u dwóch pracodawców, ale otrzymane zwolnienie lekarskie przedkłada tylko w jednym zakładzie pracy, w drugim natomiast pracę świadczy.
Sąd Okręgowy podkreślił, że co prawda w praktyce organów ZUS takie wypadki uznawane są często za powodujące utratę prawa do zasiłku chorobowego. Jednak tego typu praktyka bierze się, zdaniem sądu, z błędnego utożsamiania przez organy niezdolności do pracy ze stanem zdrowia. Tymczasem niezdolność do pracy jest pojęciem rodzajowo odrębnym od pojęcia choroby. Niezdolność do pracy jako rodzaj ryzyka ubezpieczeniowego jest pojęciem prawnym, na którego treść składa się określony rodzaj wpływu choroby na zdolność do pracy. Możliwe są zatem sytuacje, że stan zdrowia pracownika wpłynie niekorzystnie na możliwość wykonywania przez niego jednej z prac, a innej nie.
Dodatkowo SO zaznaczył, że orzeczenie lekarskie o niezdolności do pracy zwalnia od wszystkich wykonywanych prac, jednak niewykorzystanie przez pracownika posiadanego zwolnienia lekarskiego w całości, tj. w zakresie wszystkich świadczonych prac, nie może powodować utraty prawa do zasiłku chorobowego w zakładzie pracy, w którym powstrzymuje się od świadczenia pracy.
Zdaniem SO bezsporne było, że ubezpieczony rzeczywiście był niezdolny do pracy z powodu choroby w okresach objętych zaskarżoną decyzją. Często korzystał z leczenia szpitalnego, co obiektywnie uniemożliwiało mu świadczenie pracy w dniach, w których miał uzyskać zarobek. Czynności, jakie podejmował wnioskodawca w ramach umów zlecenia, miały incydentalny charakter (jeden dzień w miesiącu lub rzadziej przez około 45–60 minut), były rodzajowo różne od pracy wykonywanej przez wnioskodawcę w ramach zatrudnienia i przynosiły niewielki dochód, który niewątpliwie nie może być uznany za zarobek gwarantujący źródło utrzymania.
Jednocześnie SO podzielił zarzuty apelacji dotyczące definicji nienależnego świadczenia i bezpodstawnego pominięcia jej w rozpoznawanej sprawie. Jak wynika z niekwestionowanych okoliczności faktycznych, ubezpieczony nie został pouczony o braku prawa do pobierania zasiłku chorobowego. Brak takiego pouczenia powoduje brak wystąpienia przesłanki uznania świadczenia za nienależne, gdy się dodatkowo uwzględni, że ubezpieczonemu nie można postawić zarzutu świadomego i celowego wprowadzenia w błąd organu rentowego. W ocenie SO w okolicznościach faktycznych niniejszej sprawy ubezpieczony niewątpliwie nie wiedział, że pobieranie przez niego niewielkiego wynagrodzenia za sporadyczne czynności podjęte poza podstawowym zatrudnieniem, którego wykonywać nie mógł ze względu na chorobę, będzie skutkowało tak dolegliwymi konsekwencjami jak pozbawienie go zasiłku chorobowego i świadczenia rehabilitacyjnego.
Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku
Zakład Ubezpieczeń Społecznych zaskarżył wyrok SO w całości skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku. Wyrokowi sądu II instancji pełnomocnik ZUS zarzucił naruszenie przepisów prawa materialnego m.in. art. 17 ust. 1 i art. 66 ust. 2 ZasiłkU poprzez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie skutkujące uznaniem przez sąd II instancji, że przez określenie „wykonywanie w okresie orzeczonej niezdolności do pracy zarobkowej” rozumieć należy wykonywanie takiej pracy w okresie orzeczonej niezdolności do pracy, która może być uznana za zarobek gwarantujący źródło utrzymania, oraz art. 84 ust. 1 i 2 SysUbSpołU w zw. z art. 66 ust. 2 ZasiłkiU poprzez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie skutkujące uznaniem, że żądanie przez organ rentowy zwrotu nienależnie pobranych zasiłków chorobowych możliwe jest tylko wówczas, gdy ubezpieczonemu można przypisać złą wolę, a w szczególności gdy został on pouczony o braku prawa do świadczenia i pomimo tego świadomie pobierał nienależne mu świadczenia.
Ubezpieczony w odpowiedzi na skargę wniósł o oddalenie skargi z uwagi na brak podstaw do stwierdzenia, że zaskarżony wyrok jest niezgodny z prawem.
Wyrok SN
Sąd Najwyższy uznał skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku za nieuzasadnioną.
Sąd Najwyższy wskazał, że skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia przysługuje od orzeczenia sądu II instancji kończącego postępowanie w sprawie, gdy przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda, a zmiana lub uchylenie tego orzeczenia w drodze przysługujących środków prawnych nie było i nie jest możliwe. W opinii SN, ZUS nie wykazał sprzeczności zaskarżonego wyroku z przepisami prawa.
Sąd Najwyższy zaznaczył, że w zakresie stosowania art. 17 ust. 1 ZasiłkiU, co do zasady, należy przyjąć, że ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy jakąkolwiek pracę zarobkową traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. Jednak w szczególnych sytuacjach faktycznych możliwa jest odmowa zastosowania wskazanego przepisu ze względu na to, że sankcja, jaką przewiduje (utrata prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia), może być uznana w konkretnym stanie faktycznym za zbyt drastyczną i dolegliwą, a przez to niesłuszną i niesprawiedliwą w kontekście rodzaju innego zajęcia zarobkowego (np. jego sporadycznego, incydentalnego, wymuszonego okolicznościami charakteru) oraz uzyskanego z tego tytułu dochodu (niewielkich kwot stanowiących kilkuprocentowy ułamek należnego zasiłku chorobowego). W tym miejscu SN powołał się na wyrok SN z 19.2.2021 r., I USKP 12/21, Legalis.
W skardze ZUS zarzucił SO przyjęcie błędnej wykładni omawianego przepisu, zgodnie z którą wykonywaniem pracy zarobkowej jest tylko podejmowanie działalność gwarantującej odpowiedni poziom zarobków. Zdaniem SN zarzut ten jest wybiórczy, polemiczny i całkowicie pomija większość argumentacji przedstawionej przez sąd II instancji, który ocenił czynności podejmowane przez ubezpieczonego jako sporadyczne, incydentalne, niezwiązane z jego główną działalnością zawodową, a ponadto przynoszące bardzo niewielki, symboliczny wręcz dochód. W związku z tym w ocenie SN stanowisko i wykładnia przyjęte przez sąd II instancji nie stanowiły w tym zakresie naruszenia przepisów prawa.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 84 ust. 1 i 2 SysUbSpołU w zw. z art. 66 ust. 2 ZasiłkiU, SN podkreślił, że wielokrotnie w orzeczeniach wyjaśniał, że uprzednie pouczenie ubezpieczonego o możliwości utraty pobranych zasiłków z przyczyn określonych w art. 17 ust. 1 ZasiłkiU nie jest wymagane dla zastosowania art. 84 ust. 2 pkt 2 SysUbSpołU. Powołując się ponownie na wyrok SN z 19.2.2021 r., I USKP 12/21, Legalis, SN zaznaczył, że osoba, która otrzymuje zwolnienie lekarskie z powodu niezdolności do pracy, ma świadomość wynikającą z istoty tego zwolnienia, że w trakcie orzeczonej niezdolności do pracy nie może wykonywać działalności zarobkowej.
Jednocześnie SN wskazał, że świadomym wprowadzeniem w błąd jest umyślne działanie świadczeniobiorcy, które ma postać zamiaru bezpośredniego lub zamiaru ewentualnego. W rozumieniu art. 84 ust. 2 pkt 2 SysUbSpołU błąd stanowi następstwo świadomego działania pobierającego świadczenie, determinowanego wolą wywołania przekonania po stronie organu, że zostały spełnione warunki nabycia prawa do świadczenia lub świadczenia o określonej wysokości. Taki błąd wiąże się zawsze z pierwotną wadliwością rozstrzygnięć organu rentowego lub odwoławczego, a jego istotną cechą konstrukcyjną, odróżniającą od innych uchybień, jest istnienie fałszywego wyobrażenia organu o stanie uprawnień wnioskodawcy, wywołanego na skutek świadomego zachowania osoby pobierającej świadczenie. W tym miejscu SN przywołał treść wyroku SN z 24.2.2021 r., III USKP 31/21, Legalis).
Podsumowując swoje rozważania, SN stwierdził, że rozważania w zakresie naruszenia art. 84 ust. 1 i 2 SysUbSpołU w zw. z art. 66 ust. 2 ZasiłkU nie mają znaczenia w niniejszej sprawie, ponieważ sąd II instancji słusznie uznał, że do sytuacji ubezpieczonego nie ma zastosowania art. 17 ust. 1 ZasiłkiU, nie wykonywał on bowiem pracy zarobkowej w okresie pobierania zasiłku chorobowego (oraz świadczenia rehabilitacyjnego), a zatem rozważania, czy musiał być on pouczony o konieczności zwrotu pobranych świadczeń, czy też nie, a także, czy wprowadził on świadomie organ rentowy w błąd, nie mają znaczenia.
Wyrok SN z 9.3.2022 r., III PUNPP 2/21
dr Iwona Jaroszewska-Ignatowska, radca prawny, partner w kancelarii Raczkowski
Anna Nowak, młodszy prawnik w kancelarii Raczkowski
