Dla włączenia danej osoby do ubezpieczenia społecznego niezbędna jest jej przynależność do jednej z określonych w ustawie z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.jedn.: Dz.U. z 2020 r. poz. 266; dalej jako: SysUbSpołU) grupy podmiotów podlegających obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym (zob. wyrok SN z 17.3.2016 r., III UK 83/15). Zgodnie z art. 8 ust. 6 pkt 4 w zw. z art. 6 ust. 1 pkt 5 SysUbSpołU wspólnik jednoosobowej spółki z o.o. podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność (zob. wyrok SA w Lublinie z 27.5.2015 r., III AUa 198/15), natomiast w razie zbiegu tytułów do objęcia obowiązkowo ubezpieczeniami, np. w razie zatrudnienia go na podstawie umowy o pracę, o właściwej podstawie rozstrzyga art. 9 SysUbSpołU.
Żadne przepisy KP czy KSH nie wykluczają wprost możliwości nawiązania stosunku pracy przez spółkę z o.o. zarówno z członkiem jej zarządu, jak i wspólnikiem. W rezultacie w orzecznictwie dopuszcza się pracownicze zatrudnianie wspólników wieloosobowych spółek z o.o. na stanowiskach członków zarządu (zob. wyrok SN z 16.10.2018 r., I UK 115/18, OSNP Nr 5/2019, poz. 61; wyrok SN z 3.8.2011 r., I UK 8/11; wyrok SN z 7.4.2010 r., II UK 357/09; wyrok SN z 4.11.2009 r., I PK 106/09) czy na stanowiskach wykonawczych (zob. wyrok SN z 13.11.2013 r., I PK 94/13, OSNP Nr 1/2015, poz. 4; wyrok SN z 12.5.2011 r., II UK 20/11, OSNP Nr 11–12/2012, poz. 145; wyrok SN z 16.12.2008 r., I UK 162/08, MoPr Nr 5/2009, s. 268–271). Również umowa o pracę na stanowisku członka zarządu dwuosobowej spółki z o.o., zawarta przez wspólnika niebędącego wspólnikiem dominującym, stanowi pracowniczy tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym (zob. wyrok SN z 27.3.2019 r., II UK 556/17, OSNP Nr 12/2019, poz. 149). Dla objęcia wspólnika ubezpieczeniami społecznymi nie ma rozstrzygającego znaczenia treść oświadczeń woli złożonych przez strony przy zawieraniu umowy o pracę (zob. wyrok SN z 17.5.2016 r., I PK 139/15; wyrok SN z 26.2.2013 r., I UK 472/12, niepubl.), czy spełnienie warunków formalnych zatrudnienia, takich jak zawarcie umowy o pracę, przygotowanie zakresu obowiązków, zgłoszenie do ubezpieczenia (zob. wyrok SA w Szczecinie z 4.11.2019 r., III AUa 177/19; wyrok SA w Poznaniu z 12.4.2018 r., III AUa 184/17), konieczne jest natomiast, aby wykreowany tą umową stosunek pracy był rzeczywiście realizowany i nosił cechy wynikające z art. 22 § 1 KP (zob. wyrok SN z 17.10.2017 r., II UK 451/16; wyrok SN z 17.3.2016 r., III UK 83/15; wyrok SN z 11.9.2013 r., II UK 36/13). Dlatego kontrowersje budzi sytuacja zatrudnienia na podstawie umowy o pracę jedynego lub dominującego wspólnika spółki z o.o., w szczególności jeśli pełni on również funkcję jedynego członka zarządu (zob. wyrok SA w Szczecinie 4.11.2019 r., III AUa 177/19; wyrok SN z 14.3.2001 r., II UKN 268/00, niepubl.; wyrok SN z 29.11.2000 r., I PKN 109/00, niepubl.). Skoro treścią stosunku pracy jest obowiązek osobistego wykonywania pracy określonego rodzaju przez pracownika pod kierownictwem, na rzecz i na ryzyko pracodawcy oraz obowiązek pracodawcy zatrudniania pracownika przy umówionej pracy i wypłacania mu wynagrodzenia za pracę, to negowanie istnienia między spółką z o.o. a jej jedynym wspólnikiem stosunku pracy uzasadnia się m.in.: różnymi aspektami występowania tej samej osoby w roli pracodawcy i pracownika, pokrywaniem się obowiązków wynikających ze stosunku pracy z obowiązkami wspólnika spółki, a przede wszystkim brakiem konstytutywnych cech stosunku pracy, w szczególności zaś podporządkowania pracowniczego (zob. wyrok SN z 9.4.2004 r., I PK 659/03, OSNP Nr 10/2005, poz. 139; uchwała SN z 8.3.1995 r., II UKN 112/98, OSNAPiUS Nr 2/2000, poz. 66). Z podobnych przyczyn w orzecznictwie uznaje się, że nawet jeśli zawarcie umowy o pracę ze wspólnikiem dominującym pełniącym funkcję członka jej dwuosobowego zarządu nastąpiło z zachowaniem wszelkich wymagań w zakresie reprezentacji spółki i formy czynności prawnej, to nie mogło dojść do nawiązania stosunku pracy, wykreowany umową o pracę stosunek prawny nie ma bowiem cech konstytutywnych wynikających z art. 22 § 1 KP. Przyjmuje się bowiem, że z perspektywy prawa ubezpieczeń społecznych spółkę z o.o., w której udział innych wspólników w kapitale zakładowym spółki jest tak mały, że pozostaje w istocie iluzoryczny, należy traktować jak spółkę jednoosobową (zob. postanowienie SN z 3.4.2019 r., III UK 218/18; wyrok SA w Katowicach z 31.1.2019 r., III AUa 1407/18; wyrok SN z 13.3.2018 r., I UK 27/17; wyrok SA w Katowicach z 15.11.2018 r., III AUa 916/18; wyrok SA w Poznaniu z 14.12.2017 r., III AUa 1953/16; wyrok SA w Szczecinie z 21.3.2016 r., III AUa 227/15; wyrok SN z 3.8.2011 r., I UK 8/11; wyrok SN z 7.4.2010 r., II UK 177/09, OSP Nr 1/2012, poz. 8).
Podporządkowanie pracownika jest uważane za jedyną cechę rzeczywiście odróżniającą stosunek pracy od innych prawnych stosunków świadczenia usług, przesądzającą o gospodarczym i społecznym charakterze zatrudnienia pracowniczego. Zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie, wyinterpretowano cechy, których spełnienie pozwala przyjąć istnienie pracy podporządkowanej pracodawcy (zob. wyrok SN z 18.2.2016 r., II PK 352/14; wyrok SN z 9.9.2004 r., I PK 659/03, OSNP Nr 10/2005, poz. 139). Podkreślić przy tym należy, że w przypadku zatrudnienia wspólnika spółki z o.o. specyfiki tego podporządkowania należy poszukiwać przez pryzmat prawa pracy, a nie prawa spółek, gdyż te ostatnie nie dotyczą nadzoru nad pracownikami spółki (zob. wyrok SN z 10.4.2018 r., II UK 10/17; wyrok SA we Wrocławiu z 25.11.2016 r., III AUa 1101/16). Tradycyjne pojmowanie podporządkowania jako obowiązku wykonywania przez pracownika poleceń pracodawcy ewoluuje w miarę rozwoju stosunków społecznych (zob. wyrok z 13.4.2016 r., II PK 81/15), w miejsce dawnego systemu ścisłego hierarchicznego podporządkowania pracownika i obowiązku stosowania się do dyspozycji pracodawcy nawet w technicznym zakresie działania pojawia się nowe podporządkowanie nazywane autonomicznym, polegające na wyznaczeniu pracownikowi przez pracodawcę zadań bez ingerowania w sposób ich wykonania (zob. postanowienie SN z 25.6.2019 r., II PK 183/18; wyrok SN z 8.6.2017 r., I UK 240/16; wyrok SN z 30.5.2017 r., I PK 171/16; wyrok SN z 6.12.2016 r., II UK 439/15). Jednak nawet w tym systemie podporządkowania występuje wyraźne oddzielenie pozycji i roli pracodawcy od pozycji i roli pracownika. Dlatego w sytuacji gdy pracownik, działając jako jedyny udziałowiec i członek zgromadzenia wspólników, a także członek zarządu spółki będącej pracodawcą, wyznacza obowiązki i określa sposób ich realizacji, a następnie sam je wykonuje, to nawet przy przyjęciu najbardziej liberalnej konstrukcji podporządkowania pracowniczego mamy do czynienia z sytuacją podporządkowania „pracownika samemu sobie” (zob. wyrok SN z 13.3.2018 r., I UK 27/17; wyrok SA w Lublinie z 29.11.2016 r., III AUa 513/16; wyrok SA w Krakowie z 23.1.2013 r., III AUa 311/12).
Koncepcja stosunku pracy opiera się na teorii, według której podstawą ustroju pracy jest wymiana świadczeń między dwoma kontrahentami: właścicielem środków produkcji (podmiotem zatrudniającym) a pracownikiem. Zatrudnienie wspólnika na podstawie umowy o pracę oraz równoczesne pełnienie przez niego funkcji prezesa zarządu spółki, w której jest on w istocie jedynym udziałowcem, prowadziłoby do ekstremalnej postaci symbiozy pracy i kapitału, sprzecznej z aksjologią prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (zob. wyrok SA w Szczecinie wyrok z 10.11.2016 r., III AUa 76/16; wyrok SN z 1.6.2010 r., II UK 34/10). Dwustronność stosunku pracy wyklucza więc możliwość kumulacji przez jedną osobę roli pracodawcy i pracownika w tym samym stosunku prawnym. Jedyny (lub niemal jedyny) wspólnik jest od pracodawcy niezależny ekonomicznie, gdyż – skoro do przesunięcia majątkowego dochodzi w ramach majątku samego wspólnika – nie zachodzi przesłanka odpłatności pracy, a nadto dyktuje mu sposób działania jako zgromadzenie wspólników (zob. wyrok SN z 13.3.2018 r., I UK 27/17; wyrok SA w Szczecinie z 24.11.2015 r., III AUa 129/15; wyrok SN z 11.9.2013 r., II UK 36/13; wyrok SN z 7.4.2010 r., II UK 357/09). W rezultacie przyjmuje się, że stosunek pracy wspólnika spółki z o.o. będącego prezesem jej jednoosobowego zarządu wygasa z chwilą nabycia przez niego wszystkich udziałów w tej spółce (zob. wyrok SA w Poznaniu z 2.11.2017 r., III AUa 1924/16; wyrok SN z 9.2.2012 r., I UK 260/11; wyrok SN 7.4.2010 r., II UK 357/09, OSNP Nr 19–20/2011, poz. 258), status wykonawcy pracy – pracownika zostaje „wchłonięty” przez status właściciela kapitału – pracodawcy (zob. wyrok SA w Szczecinie z 13.3.2018 r., III AUa 68/17; wyrok SN z 14.9.2017 r., III UK 190/16; wyrok SA w Gdańsku z 6.2.2017 r., III AUa 1514/16).
W orzecznictwie wyrażany jest też pogląd, że choć jedyny wspólnik sp. z o.o. podlega obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym na podstawie tytułu wynikającego z art. 8 ust. 6 pkt 4 SysUbSpołU, a z treści tego przepisu wynika, że samo posiadanie statusu wspólnika jednoosobowej spółki z o.o. decyduje o podleganiu przez niego ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia działalności pozarolniczej, nie można podzielić poglądu, zgodnie z którym przepis ten wyłącza – samoistnie i w każdych okolicznościach – zawieranie umowy o pracę jedynego wspólnika spółki z o.o. z własną spółką w celu objęcia ubezpieczeniami społecznymi z tytułu pozostawania w stosunku pracy (zob. wyrok SA we Wrocławiu z 26.4.2019 r., III AUa 237/19; wyrok SA w Łodzi z 30.4.2018 r., III AUa 395/17; wyrok SA we Wrocławiu z 11.4.2017 r., III AUa 1801/16). Za dopuszczalne uznaje się zawarcie umowy o pracę przez jedynego wspólnika spółki z o.o. ze spółką, jeżeli funkcje zarządu wykonują inne osoby oraz pod warunkiem że praca spełnia warunki pracy właściwej dla stosunku pracy (zob. wyrok SN z 7.3.2018 r., I UK 575/16). W przypadku spółki z o.o., która rzeczywiście prowadzi działalność ukierunkowaną na realizację jej celów określonych w umowie spółki, a w szczególności faktycznie prowadzi działalność gospodarczą i zatrudnia w tym celu pracowników, dopuszczalne jest pracownicze zatrudnienie jedynego wspólnika takiej spółki, jeżeli zatrudnienie takie ma miejsce na stanowisku specjalistycznym, związanym z prowadzoną przez spółkę działalnością; ustalenia potwierdzają zapotrzebowanie na pracę wspólnika dla spółki na takim stanowisku; jedyny wspólnik nie angażuje się w bieżącą działalność zarządczą spółki i podlega faktycznie przy wykonywaniu pracy na rzecz spółki poleceniom osób zarządzających spółką lub kierujących jej poszczególnymi działami (zob. wyrok SA w Białymstoku z 4.10.2018 r., III AUa 611/18). Nie można uznać, że wskazane warunki są spełnione, w przypadku zatrudnienia jedynego wspólnika na stanowisku pełnomocnika zarządu, a zatem na stanowisku z zakresem obowiązków pokrywającym się z czynnością organu sprawującego zarząd, zwłaszcza gdy spółka nie prowadzi działalności gospodarczej i czynności zarządcze podejmowane przez „pełnomocnika zarządu” mają charakter wygaszający jej byt. Stanowisko pełnomocnika zarządu spółki jest pomyślane z założenia jako służące odciążeniu zarządu z wykonywania jego obowiązków. W przypadku wykonywania obowiązków pełnomocnika zarządu przez jedynego wspólnika jego podporządkowanie woli zatrudniającego go formalnie pracodawcy jest iluzoryczne, ponieważ działania takiego pracownika-pełnomocnika polegają de facto na zarządzaniu własnym kapitałem. Natomiast w sytuacji gdy spółka nie prowadzi faktycznej działalności gospodarczej, lecz jedynie czynności zmierzające do jej wygaszenia, nie można mówić o zapotrzebowaniu na specjalistyczną pracę jej jedynego wspólnika (zob. wyrok SN z 13.9.2016 r., III UK 226/15).
