W ocenie SN za nadużycie prawa do odszkodowania z tytułu powstrzymania się od podejmowania działalności konkurencyjnej może zostać uznane tylko takie zachowanie byłego pracownika, które pozostaje w funkcjonalnym związku z umową o zakazie konkurencji po ustaniu zatrudnienia (art. 1012 § 1 w zw. z art. 8 KP).
Powód został zatrudniony od 1.1.2006 r., na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony, na stanowisku dyrektora do spraw handlowych, w pełnym wymiarze czasu pracy. 1.1.2006 r. strony zawarły umowę o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Zgodnie z jej treścią powód zobowiązał się w okresie roku od dnia rozwiązania lub wygaśnięcia umowy o pracę nie zajmować się interesami konkurencyjnymi wobec dotychczasowego pracodawcy, za co przysługiwało mu odszkodowanie w wysokości 25% wynagrodzenia otrzymanego przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okresowi obowiązywania klauzuli konkurencyjnej. Odszkodowanie miało być płatne w 12 równych miesięcznych ratach przez okres obowiązywania klauzuli konkurencji.
14.1.2013 r. strony zawarły porozumienie rozwiązujące umowę o pracę. Następnie pozwana doręczyła powodowi pismo z 25.1.2013 r. o rozwiązaniu umowy o pracę bez zachowania okresu wypowiedzenia z winy pracownika z uwagi na ciężkie naruszenie przez powoda podstawowych obowiązków pracowniczych, w tym zasady dbałości pracownika o mienie pracodawcy.
Pismem z 20.4.2015 r. doręczonym 24.4.2015 r. powód wezwał stronę pozwaną do zapłaty kwoty 26 445 zł tytułem odszkodowania za powstrzymywanie się od działalności konkurencyjnej po ustaniu zatrudnienia, a także kwoty 5723 zł tytułem skapitalizowanych odsetek za zwłokę w płatności poszczególnych świadczeń w terminie trzech dni od dnia otrzymania wezwania pod rygorem wystąpienia na drogę postępowania sądowego.
W tak ustalonym stanie faktycznym SR we Wrocławiu uznał roszczenie za uzasadnione i zasądził na rzecz powoda kwotę 26 445 zł tytułem odszkodowania wraz z odsetkami ustawowymi. Ten wyrok zaskarżyła apelacją strona pozwana.
Sąd Okręgowy uznał, że apelacja nie ma uzasadnionych podstaw. Wbrew twierdzeniu pozwanej zgromadzony w sprawie materiał dowodowy, w tym zeznania świadków i powoda, wystarczyły bowiem do wykazania, że w okresie, na który została zawarta umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, nie wykonywał on działalności konkurencyjnej. Zeznania świadków i powoda nie zostały przez stronę pozwaną w żadnej mierze skutecznie czy miarodajnie podważone. Samo kwestionowanie faktów wskazywanych przez powoda nie niweczy mocy dowodowej jego zeznań, jeśli nie jest ono oparte na przekonujących argumentach.
W ocenie SO strona pozwana nie wykazała również, aby powód w okresie zatrudnienia wykazywał brak dbałości o mienie zakładu pracy, a fakt złożenia zawiadomienia przez stronę pozwaną o możliwości popełnienia przez powoda przestępstwa jeszcze nie dowodzi powyższego. Ten wyrok zaskarżyła skargą kasacyjną strona pozwana w całości, powołując się na naruszenie zasad współżycia społecznego.
Sąd Najwyższy uznał, że skarga kasacyjna jest niezasadna. Sąd wskazał, że nie jest uzasadniony zarzut naruszenia art. 8 KP. W pierwszej kolejności należy zauważyć, że SN w swojej judykaturze wielokrotnie wyrażał tezę, że z metodologicznego punktu widzenia zastosowanie art. 8 KP mieści się w granicach swobodnego uznania sędziowskiego. Sfera ta w ramach postępowania kasacyjnego może podlegać kontroli tylko w przypadku szczególnie rażącego i oczywistego naruszenia prawa (zob. wyroki SN: z 10.1.2017 r., III PK 37/16, Legalis; z 21.10.2015 r., II PK 264/14, Legalis). Ponadto należy przypomnieć, że zastosowanie art. 8 KP może nastąpić jedynie w szczególnie uzasadnionych przypadkach po wykazaniu wyjątkowych okoliczności.
W odniesieniu do zastosowania art. 8 KP do umów o zakazie konkurencji SN początkowo wyrażał stanowisko, zgodnie z którym pracownikowi, który stosuje się do zakazu konkurencji i domaga się z tego tytułu odszkodowania uzgodnionego w umowie o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, nie można postawić zarzutu działania w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa (por. wyrok SN z 4.12.2003 r., I PK 165/03, Legalis). W orzecznictwie wyjaśniano również, że odwołanie się do klauzul generalnych w prawie pracy przez postawienie pracownikowi zarzutu nadużycia prawa podmiotowego lub sprzeczności jego roszczeń z zasadami współżycia społecznego polega na zupełnie wyjątkowej dopuszczalności unicestwienia uprawnień pracowniczych, która może nastąpić wyłącznie w sytuacjach, kiedy pracownik podejmuje lub dopuszcza się działań ewidentnie sprzecznych ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub zasadami współżycia społecznego, które wystarczająco dyskwalifikują przysługujące mu świadczenie pracownicze. O sposobie realizacji wzajemnych zobowiązań prawa pracy decyduje bowiem przede wszystkim treść umów prawa pracy, natomiast cele, dla których zostały one zawarte, mogą mieć znaczenie przy wykładni oświadczeń woli złożonych w tych umowach. „Odpadnięcie” przyczyn, dla których umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy została zawarta – nie uprawnia konkluzji, że stała się ona „zbędna”, bo nie istnieje „cel, dla którego została zawarta”, jeżeli ta umowa nie została rozwiązana według uzgodnionych przez jej strony kryteriów, które podlegają weryfikacji sądowej. Wszystko to oznacza, że klauzule generalne w prawie pracy lub „odpadnięcie” celu, dla którego ustanowione zostały uprawnienia pracownicze, nie mogą prowadzić do pozbawienia pracownika roszczeń z ważnie zawartych umów prawa pracy, jeżeli pracownikowi nie można postawić zarzutu dopuszczenia się zachowań ewidentnie sprzecznych z prawem lub z zasadami współżycia społecznego. W późniejszym orzecznictwie SN uznał jednak, że stosowanie klauzul generalnych z art. 8 KP nie jest wyłączone w odniesieniu do umów o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy (art. 1012 KP). Sąd Najwyższy wskazał przy tym, że nadzwyczaj nielojalne wobec pracodawcy zachowanie pracownika bezpośrednio przed ustaniem stosunku pracy, powiązane z obowiązkami wynikającymi z klauzuli konkurencyjnej, może być ocenione jako prowadzące do sprzeczności wykonania prawa do odszkodowania z zasadami współżycia społecznego. Za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego sąd uznał np. wyjątkowo nielojalne wobec pracodawcy – świadome i celowe zniszczenie danych w komputerze, a za sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa do odszkodowania, zniszczenie informacji, które pracownik miał chronić oraz zachować w tajemnicy w ramach obowiązków wynikających z klauzuli konkurencyjnej (por. wyrok SN z 4.9.2013 r., II PK 355/12, OSNP Nr 11/2014, poz. 158).
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę podzielił stanowisko, zgodnie z którym stosowanie Kodeksu pracy do umów o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy nie jest wyłączone i możliwe są sytuacje, gdy dochodzenie przez pracownika odszkodowania z tytułu powstrzymywania się od podejmowania działalności konkurencyjnej uznane być może za nadużycie prawa na podstawie art. 8 KP, przy czym zachowanie pracownika, które uzasadnia kwalifikację dochodzenia przez niego roszczeń jako nadużycia prawa, może mieć miejsce zarówno już po ustaniu stosunku pracy, jak i jeszcze w trakcie trwania stosunku pracy. Ważne jest jednak, aby zachowanie to było powiązane w jakiś sposób z umową o zakazie konkurencji po ustaniu zatrudnienia, nie chodzi tu bowiem o dowolne naganne zachowanie pracownika, a o takie zachowanie, które rzutuje na zasadność przyznania mu odszkodowania, mimo powstrzymywania się przez niego od podejmowania działalności konkurencyjnej. Jednocześnie należy zaznaczyć, że nie jest możliwa taka wykładnia art. 8 KP, która zawierałaby swoiste „wytyczne, w jakich (kazuistycznych) sytuacjach sąd powszechny miałby uwzględnić albo nie uwzględnić zarzutów w zakresie sprzeczności (zgodności) żądania pracownika z art. 8 KP (zob. postanowienia SN z 17.2.2012 r., III PK 70/11, Legalis).
Odnosząc te rozważania do sprawy, którą SN się zajmował, sąd uznał, że zachowanie powoda i działanie przez niego na szkodę pozwanej nie miało żadnego związku z łączącą strony umową o zakazie konkurencji ani z jej celem.
Wyrok SN z 4.7.2019 r., III PK 85/18
dr Iwona Jaroszewska-Ignatowska, partner w kancelarii Raczkowski
Dominik Adamczyk, apl. adwokacki w kancelarii Raczkowski
