Obowiązek pracodawcy zaspokajania w miarę możliwości i warunków potrzeb bytowych, socjalnych i kulturalnych pracowników jest jedną z podstawowych zasad prawa pracy (zob. wyrok SA w Szczecinie z 8.6.2017 r., III AUa 616/16; wyrok SA w Szczecinie 31.5.2017 r., III AUa 812/16). Reguły zaspokajania potrzeb socjalnych pracowników zostały sprecyzowane w ustawie z 4.3.1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (t.jedn.: Dz.U. z 2018 r. poz. 1316; dalej jako: FundŚwSocjU). Zgodnie z art. 2 ust. 1 FundŚwSocjU działalność socjalna oznacza usługi świadczone przez pracodawcę na rzecz różnych form krajowego wypoczynku, działalności kulturalno-oświatowej, sportowo-rekreacyjnej, udzielanie pomocy materialnej-rzeczowej lub finansowej, a także zwrotnej lub bezzwrotnej pomocy na cele mieszkaniowe na warunkach określonych umową (zob. wyrok SN z 6.2.2008 r., II PK 156/07, OSNP Nr 7–8/2009, poz. 96). Z funduszu nie mogą być zatem finansowane świadczenia przyznane pracownikom w związku z ich zatrudnieniem w określonej firmie takie jak: polisy ubezpieczeniowe, zakwaterowanie, dowóz do pracy, wyżywienie czy składki na ubezpieczenie społeczne (zob. wyrok SA w Poznaniu z 21.5.2015 r., III AUa 483/13).
Chociaż geneza funduszu świadczeń socjalnych wskazuje, że instytucja ta miała przyczynić się do zaspokajania potrzeb materialnych i bytowych pracowników, nigdy nie wiązano jej wyłącznie z zapewnieniem podstawowej egzystencji i udzielaniem pomocy jedynie najuboższym pracownikom. Poziom świadczeń jest bardzo zróżnicowany w różnych zakładach pracy, podobnie jak potrzeby osób korzystających z jego zasobów, występuje również duża swoboda dookreślenia ustawowych kryteriów przyznawania świadczeń (zob. wyrok SA w Poznaniu z 20.7.2016 r., III AUa 1726/15). Na mocy art. 8 ust. 2 FundŚwSocjU zasady i warunki korzystania z usług i świadczeń finansowanych z Funduszu, z uwzględnieniem ust. 1, oraz zasady przeznaczania środków funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności socjalnej określa pracodawca w regulaminie, który stanowi źródło prawa pracy na podstawie art. 9 KP (zob. wyrok SN z 23.10.2008 r., II PK 74/08; wyrok SN z 20.8.2001 r., I PKN 579/00, OSNP Nr 14/2003, poz. 331). Stosownie do art. 8 ust. 1 FundŚwSocjU przyznawanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z funduszu uzależnia się od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z funduszu. Wskazane kryteria socjalne w procesie redystrybucji środków funduszu nie konkurują ze sobą, ich relacja polega na wzajemnym uzupełnianiu się (zob. wyrok SA w Łodzi z 22.6.2018 r., III AUa 237/18). To, czy ważny lub najważniejszy jest jeden lub dwa z nich, zasadniczo należy do natury udzielanego świadczenia (zob. wyrok SN z 18.2.2016 r., II UK 37/15, OSNP Nr 9/2017, poz. 115).
W orzecznictwie początkowo dominował pogląd, że pracodawca nie może ustalić w regulaminie warunków korzystania przez osoby uprawnione z usług i świadczeń finansowanych z funduszu według wybranych przez siebie kryteriów, z pominięciem naczelnej zasady wyrażonej w art. 8 ust. 1 FundŚwSocjU, czyli uzależnienia przyznawania ulgowych usług i świadczeń oraz wysokości dopłat z funduszu wyłącznie od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej. Akcentowano sprzeczność z FundŚwSocjU wydatkowania środków funduszu z pominięciem tzw. kryterium socjalnego (zob. wyrok SN z 16.9.2009 r., I UK 121/09, OSNP Nr 9–10/2011, poz. 133; wyrok SN z 6.2.2008 r., II PK 156/07, OSNP Nr 7–8/2009, poz. 96; wyrok SN z 16.8. 2005 r., I PK 12/05, OSNP Nr 11–12/2006, poz. 182; wyrok SN z 25.8.2004 r., I PK 22/03, OSNP Nr 6/2005, poz. 80) poprzez przyznawanie ulgowych usług i świadczeń z funduszu ogółowi zatrudnionych w tej samej wysokości, według zasady „każdemu po równo” (zob. wyrok SN z 20.8.2001 r., I PKN 579/00, OSNP Nr 14/2003, poz. 331). Założeniem FundŚwSocjU jest bowiem podział środków tego funduszu między uprawnionych według kryterium socjalnego, co wyklucza zasadę równości (zob. wyrok SN z 20.6.2012 r., I UK 140/12). W rezultacie przyjmowano, że świadczenia wypłacone przez pracodawcę z pominięciem tego kryterium nie mogą być ocenione w sensie prawnym jako świadczenia socjalne i nie mogą korzystać z uprawnień przyznanych tym świadczeniom przez system ubezpieczeń społecznych (zob. wyrok SN z 20.6.2012 r., I UK 140/12, OSNP Nr 13–14/2013, poz. 160). Wskazywano też, że pracodawca, naruszając przepisy FundŚwSocjU przez wydatkowanie środków Funduszu bez zachowania kryterium socjalnego, narusza równocześnie zasady współżycia społecznego oraz działa niezgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tych środków, gdyż są one uwzględnione w przepisach ustawy. Ponieważ na zasady współżycia społecznego nie może powoływać się ten, kto sam te zasady narusza, to w takim przypadku pracodawca nie może powoływać się na klauzule generalne zawarte w art. 8 KP (zob. wyrok SN z 25.8.2004 r., I PK 22/03; wyrok SN z 6.3.1998 r., I PKN 552/97, OSNAPiUS Nr 4/1999, poz. 124; wyrok SN z 7.1.1997 r., I PKN 55/96, OSNAPiUS Nr 16/1997, poz. 290).
Przełomem było orzeczenie SN, w którym zwrócono uwagę na fakt, że art. 8 ust. 1 FundŚwSocjU nie odnosi się do całości działalności socjalnej w rozumieniu art. 2 pkt 1 FundŚwSocjU, a jedynie do ulgowych świadczeń i usług. Regulamin może przewidywać wydatkowanie środków funduszu na inne cele mieszczące się w ramach działalności socjalnej oraz ustalać inne zasady korzystania z tych świadczeń, np. powszechnej dostępności na równych zasadach w zakresie imprez integracyjnych, takich jak pikniki czy tzw. andrzejki (zob. wyrok SN z 23.10.2008 r., II PK 74/08), imprezy sportowe, kulturalne, wycieczki (zob. wyrok SA w Łodzi z 7.12.2016 r., III AUa 2208/15). Interpretacja taka znajduje uzasadnienie nie tylko w wyraźnym brzmieniu art. 8 ust. 1 FundŚwSocjU, ale wynika również z wykładni językowo-logicznej art. 8 ust. 2 FundŚwSocjU i wykładni funkcjonalnej (zob. wyrok SN z 23.10.2008 r., II PK 74/08).
Podkreśla się, że zakładowy fundusz świadczeń socjalnych nie jest przeznaczony wyłącznie dla pracowników pozostających w szczególnie trudnej sytuacji życiowej (zob. wyrok SN z 18.2.2016 r., II UK 37/15, OSNP Nr 9/2017, poz. 115). Pojęcie działalności socjalnej pracodawcy w rozumieniu FundŚwSocjU nie jest bowiem tożsame z socjalną działalnością w ujęciu prawa publicznego oraz jest szersze od obowiązku zaspokajania socjalnych potrzeb pracownika, o jakim mowa w art. 16 i art. 94 pkt 8 KP, a jej przejawy mogą być ukierunkowane nie tylko na indywidualnego pracownika, ale także na większą liczbę uprawnionych. Wskazuje się jednak, że odstąpienie od kryteriów socjalnych przyznawania świadczeń z funduszu powinno być wyjątkowe i mieć przekonujące uzasadnienie (zob. wyrok SN z 10.7.2014 r., II UK 472/13, OSNP Nr 11/2015, poz. 151).
Aktualnie za ugruntowany w orzecznictwie należy uznać pogląd, że kryterium socjalne, o którym mowa w art. 8 ust. 1 FundŚwSocjU, odnosi się jedynie do przyznawania ulgowych świadczeń i usług, a nie dotyczy innych świadczeń i usług, o których stanowi art. 2 ust. 1 FundŚwSocjU. Dlatego dystrybucja ulgowych świadczeń w postaci dopłat do wczasów, talonów, kuponów podarunkowych, świadczeń rzeczowych czy dofinansowanie podręczników szkolnych musi odpowiadać kryterium socjalnemu (zob. wyrok SA w Łodzi z 17.10.2017 r. III AUa 1406/16; wyrok SA w Szczecinie z 8.6.2017 r., III AUa 627/16; wyrok SA w Łodzi z 25.10.2016 r., III AUa 1847/15; wyrok SN z 18.2.2016 r. II UK 37/15, wyrok SN z 8.1.2014 r., I UK 202/13; wyrok SN z 16.9.2009 r., I UK 121/09, OSNP Nr 9–10/2011, poz. 133 i oraz z 8.5.2002 r., I PKN 267/01, OSNP 2004 Nr 6, poz. 99). Progi przyznawania poszczególnych świadczeń z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych powinny realnie różnicować pracowników. Nie mogą być tak ustalone, by praktycznie wszyscy pracownicy znaleźli się w jednym progu i otrzymali to samo świadczenie. Ważne jest, by kwoty świadczeń przyporządkowane do progów również były odpowiednio zróżnicowane (zob. wyrok SO w Zielonej Górze z 4.4.2019 r., U 211/19; wyrok SA w Gdańsku z 12.4.2016 r., III AUa 1936/15; wyrok SA w Białymstoku z 13.5.2015 r., II AUa 514/15).
Możliwe jest jednoczesne ustalenie odmiennych zasad korzystania z innych świadczeń, np. powszechnej dostępności na równych zasadach w zakresie wycieczek, festynów, imprez sportowo-kulturalnych służących wspólnym wyjazdom pracowników, ich rekreacji i konsolidacji załogi (zob. wyrok SA w Poznaniu z 11.7.2013 r., III AUa 274/13; wyrok SA w Lublinie z 3.7.2013 r., III AUa 448/13; wyrok SA w Poznaniu z 26.3.2013 r. III AUa 1311/12). W orzecznictwie za świadczenia takie uznano również: dotację związaną z zawarciem związku małżeńskiego, sfinansowanie kosztów szczepionki przeciwko grypie czy dofinansowanie do zajęć sportowych w postaci karnetów. Stwierdzono bowiem, że trudno przyjąć, iż wobec niektórych pracowników pracodawca zakupiłby szczepionki droższe/bardziej skuteczne, a dla innych tańsze, czy też dofinansowywałby karnety sportowe na dłuższy/krótszy czas albo w zależności od konkretnej aktywności sportowej (zob. wyrok SA w Poznaniu z 8.10.2015 r., III AUa 39/15). W innych orzeczeniach podnosi się jednak, że sfinansowanie szczepienia przeciwko grypie w ogóle nie stanowi świadczenia mieszczącego się w definicji działalności socjalnej, ponieważ jest to świadczenie o charakterze prozdrowotnym, sanitarnym, ochronnym, a takie sfery działalności nie stanowią w żadnym razie działalności socjalnej (zob. wyrok SA w Poznaniu z 15.3.2016 r., III AUa 432/15; wyrok SA w Poznaniu wyrok z 17.6.2015 r.; III AUa 1767/14).
Wymienione w tekście orzeczenia SN bez podanego miejsca publikacji są dostępne na stronie internetowej: www.sn.pl, a sądów powszechnych na: orzeczenia.ms.gov.pl
