Myśląc o kształtowaniu się warunków pracy, prawa pracy czy – mówiąc najbardziej ogólnie – stosunków przemysłowych w państwach tzw. trzeciego świata, zazwyczaj w pierwszej kolejności myślimy o takich czynnikach, jak ogólny poziom rozwoju gospodarczego i dynamika wzrostu PKB, decyzje polityczne (np. o ratyfikacji określonej konwencji MOP i przeznaczeniu określonych środków na jej implementowanie, wdrożenie i kontrolę przestrzegania), stabilność polityczna i społeczna danego państwa. Zwracamy uwagę na potencjał kapitału ludzkiego, w tym poziom edukacji. W tym krótkim tekście chcę wskazać na rolę czynnika w postaci źródła bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) na bardzo konkretnym przykładzie chińskich inwestycji w Afryce.
Oczywiście należałoby zacząć od generalnej skali (i źródeł) BIZ na kontynencie afrykańskim. Wciąż pierwszym źródłem kapitału są Stany Zjednoczone: w 2011 r. ich inwestycje wynosiły 57 mld USD i tyle samo w 2016 r. Na drugim miejscu znajduje się Wielka Brytania (odpowiednio 54 i 55 mld UDS), następnie Francja (52 i 49 mld USD), a na czwartym Chiny: w 2011 r. 16 mld USD, a w 2016 r. 40 mld USD. To, na co należy zwrócić uwagę, to dynamika wzrostu zaangażowania poszczególnych państw. Pamiętajmy także, iż statystyki są prowadzone oddzielnie dla Hongkongu, który w 2011 r. zainwestował 7 mld USD, a w 2016 r. – 13 mld USD, właściwie można by je zsumować z chińskimi dla lepszego oglądu sprawy1. Myśląc o skali chińskich inwestycji w Afryce, trzeba pamiętać równocześnie o nieco symbolicznym fakcie, że pierwsze zagraniczne chińskie bazy wojskowe znajdują się właśnie na tym kontynencie – w Djibuti.
Oczywiście inicjatywy związane z bezpośrednimi inwestycjami w Afryce mają charakter wielopłaszczyznowy oraz wielonarodowy. Warto chociażby wspomnieć o inicjatywie Compact with Africa Grupy G20, która została rozpoczęta w 2017 r. przez Niemcy (wówczas przewodzące grupie G 20), a której celem jest zwiększenie prywatnych inwestycji w Afryce. Inicjatywa jest otwarta dla wszystkich państw afrykańskich. Obecnie bierze w niej udział 12 państw2.
Chińskie inwestycje w Afryce są częścią większego podstawowego projektu czy też doktryny przyświecającej władzom tego państwa w postaci One Belt One Road, czyli jak skromnie wskazują chińscy przywódcy – nowego przeznaczenia ludzkości. Ma ono polegać na stworzeniu pod przywództwem Chin globalnego systemu ekonomicznego, politycznego oraz w zakresie bezpieczeństwa, co ma być osiągnięte w połowie XXI w.3. Patrząc na kwestię czysto infrastrukturalnie, One Belt One Road to program Silk Road Economic Belt (sześć „korytarzy” infrastrukturalnych łączących Chiny z Azją Centralną i Europą), w tym rurociągi czy szybkie połączenia kolejowe łączące Azję Południowo-Wschodnią ze wschodnim wybrzeżem Chin oraz The Maritime Silk Road – trzy nowe „drogi” wodne łączące porty południa Chin z Afryką4. W 2018 r. przywódcy afrykańscy podpisali z Chinami tzw. Wspólny Plan Działania5. Jak wiadomo, Afryka potrzebuje gigantycznych inwestycji w infrastrukturę, transportową, dostęp do wody. Inwestycje chińskie mają być odpowiedzią na te potrzeby. Nie można jednak zapominać, że budowany przez chińskie firmy pociąg z Nairobi do Mombasy kosztował rząd kenijski trzy razy więcej, niż wynikałoby to z przewidywanej wcześniej ceny6.
Szacuje się, że około milion Chińczyków wyemigrowało już do Afryki7. Stanowią oni część „milczącej armii”, która pokojowymi sposobami ma rozprzestrzeniać globalną dominację Chin w państwach rozwijających się8. Jednak firmy z Państw Środka szybko zrozumiały, że muszą zapewnić pracę lokalnemu pracownikowi, a nie „przywozić ze sobą” wyłącznie chińskich pracowników. I tutaj pojawia się pytanie o relacje między chińskimi BIZ a sytuacją standardów dialogu społecznego i prawa pracy w państwach afrykańskich. Wyrazem pewnego zaniepokojenia jest opracowanie Międzynarodowej Konfederacji Związków Zawodowych9. Wskazuje się w nim, że chińskie przedsiębiorstwa wszelkimi sposobami unikają przystępowania do rokowań zbiorowych, aktywnie ograniczają prawa pracowników do zrzeszania się czy też mają „tendencję” do niskich płac.
Oczywiście kwestia ta wymaga bardziej pogłębionych badań i analiz. Chińskie przedsiębiorstwa w Afryce są często w literaturze opisywane jako łamiące prawa pracownicze i charakteryzujące się marnymi warunkami pracy10. Analizy jednak nigdy nie są tak proste – np. opracowanie John Hopkins (University) wskazuje, że liczba strajków w Kenii jest w większym stopniu powiązana z sektorem (sektor budowlany) niż z faktem chińskiej własności przedsiębiorstw11.
Nie zmienia to faktu, że w ocenie badaczy wspólne trendy w chińskich przedsiębiorstwach w Afryce obejmują wrogie nastawienie do związków zawodowych, naruszenia praw pracowniczych, ubogie warunki pracy i przypadki dyskryminacji oraz nieuczciwych praktyk. Na dodatek dzieje się to w państwach, które w wielu przypadkach same lekceważą prawa człowieka, a ich systemy prawa pracy są bardzo słabe. Raport sporządzony przez południowoafrykańską firmę Resource Watch (SARW) ujawnił, że chińskie firmy były zaangażowane w powszechne nadużycia w Afryce Subsaharyjskiej, Zambii, Zimbabwe i Demokratycznej Republice Konga, narażając lokalnych pracowników w górnictwie na trudne i niesprawiedliwe warunki pracy12.
Nie ma miejsca w tym krótkim tekście na szerszą „filozoficzną” analizę założeń budowy chińskiego społeczeństwa, widzenie roli jednostki czy koncepcji praw człowieka, co ma z pewnością wpływ na podejście chińskich menedżerów do siły roboczej na innych kontynentach. Pozwolę sobie na bardzo banalne i ogólne sformułowanie, że wizje te są zasadniczo odmienne od podejścia reprezentowanego (co najmniej w warstwie deklaratywnej) przez tzw. Zachód. I dalej idąc, źródło pochodzenia kapitału inwestowanego w gospodarkę może mieć niewątpliwie wpływ na kształtowanie się stosunków przemysłowych w kraju, do którego ten kapitał dopływa. Mając na względzie wspomnianą wcześniej wizję One Belt One Road, należy zatem z dużym niepokojem przyglądać się potencjalnym reperkusjom ekspansji chińskich firm dla praw pracowniczych na kontynencie afrykańskim.
Barbara Surdykowska>
Biuro Eksperckie KK NSZZ Solidarność.
1. Dla porządku należy dodać, że na piątej pozycji znajduje się jedyne państwo z Afryki (Republika Południowej Afryki, 23, 24 mld), na kolejnych pozycjach znajdują się Włochy, Singapur i Indie. Dane za UNCTAD, unctad.org/en/pages/PressRelease.aspx (dostęp z 24.6.2019 r.).
2. Zob. www.compactwithafrica.org/content/compactwithafrica/home.html (dostęp z 23.6.2019 r.). – w inicjatywie bierze udział: Benin, Burkina Faso, Wybrzeże Kości Słoniowej, Egipt, Etiopia, Gana, Gwinea, Maroko, Rwanda, Senegal, Togo i Tunezja.
3. Por. P. Nantulya, Implication for Africa from China’s One Belt One Road Strategy, africacenter.org/spotlight/implications-for-africa-china- (dostęp z 23.6.2019 r.).
4. Jak wskazuje plan z 2016 r., w 2049 Chiny zamierzają być największą morską potęgą handlową świata.
5. Zob. www.fmprc.gov.cn/mfa_eng/zxxx_662805/t1593683.shtml (dostęp z 24.6.2019 r.).
6. Zob. www.ft.com/content/ca4072f6-a79f-11e8-a1b6-f368d365bf0e (dostęp z 24.6.2019 r.).
7. Por. E. Feng, D. Pilling, The other side of Chinese investment in Africa, www.ft.com/content/?9f5736d8-14e1-11e9-a581-4ff78404524e (dostęp z 24.6.2019 r.).
8. J. Cardenal, H. Araujo, China’s Silent Army: The Pioneers, Traders, Fixers and Workers Who Are Remaking the World in Beijing’s Image, London 2013.
9. Mission Report ITUC Fact – Winding Mission on Chinesse Investment in Africa 4–13 July 2018.
10. Por. H.W. French, China’s Second Continent: How a Million Migrants are Building a New Empire in Africa, New York, 2014; B. Sautman, Y. Hairong, The Chinese are the Worst? Human Rights and Labour Practices in Zambia Mining? digitalcommons.law.umaryland.edu/mscas/vol2012/iss3/1/ (dostęp z 24.6.2019 r.; A.Y. Baah, H. Jauch, Chines Investment in Africa: A Labour Perspective, www.?google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=?web&cd=1&ved=2ahUKEwii1Ybh68jiAhXHAxAIHVbSDV0QFjAAegQIAxAC&url=http%3A%2F%2Fwww.cebri.com.br%2Fmidia%2Fdocumentos%2F315.pdf&usg=AOvVaw2ZGWWN3iPL0oRY8xQ5DJk1 (dostęp z 24.6.2019 r.).
11. R. Zander, H. Huang, We are not so different: A comparative study of employment relations at Chines and Americans firms in Kenya, Working Paper No 2017/10, China Africa Research Initiative, John Hopkins University, www.sais-cari.org/publications-?working-papers (dostęp z 24.6.2019 r.).
12. S. Mbalu, Plight of African workers under Chinese employers, African Liberty, www.africanliberty.org/2018/09/27/plight-of-african-workers-under-chinese-employers/ (dostęp z 24.6.2019 r.).
