Teza
„Wykreślenie z rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego spółki akcyjnej będącej dłużnikiem nie wyłącza ochrony jej wierzycieli na podstawie art. 527 i nast. KC”.
Stan faktyczny
1. Zakłady Mięsne P. S.A. (dalej: „P. S.A.“) zawarły z Bankiem H. S.A. (dalej: Bank) umowę kredytu inwestycyjnego w kwocie 53 752 500 zł. Na skutek zaprzestania przez P. S.A. spłaty kredytu, 23.9.2003 r. Bank wystawił bankowy tytuł egzekucyjny na łączną kwotę 42 853 892,10 zł. Następnie uzyskał klauzulę wykonalności i wszczął bezskuteczną egzekucję. Ponadto w oparciu o instytucję skargi pauliańskiej Bank zażądał uznania za bezskuteczne wobec niego dwóch umów, które – jego zdaniem – prowadziły do jego pokrzywdzenia.
2. W międzyczasie postanowieniem z 16.2.2005 r. SR ogłosił upadłość P. S.A. z opcją likwidacji masy upadłości. Następnie postanowieniem z 10.4.2012 r. wykreślił P. S.A. z KRS na podstawie art. 477 § 1 KSH.
3. W związku z zaistniałą sytuacją SA ponownie rozpoznający sprawę powziął wątpliwość wyrażoną w następującym zagadnieniu prawnym przedstawionym do rozstrzygnięcia SN: „Czy wykreślenie spółki akcyjnej – dłużnika powoda – na podstawie art. 477 § 1 KSH z rejestru przedsiębiorców KRS w czasie trwania postępowania o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną, dokonanej przez tego dłużnika powoda z pozwanym, powoduje skutek w postaci wygaśnięcia wierzytelności powoda wobec dłużnika, a tym samym utratę przez powoda godnego ochrony interesu, stanowiącego jedną z przesłanek skargi paulińskiej (art. 527 i nast. KC)?”.
4. 11.9.2013 r. SN podjął uchwałę, w której uznał, że wykreślenie spółki akcyjnej będącej dłużnikiem z rejestru przedsiębiorców KRS nie wyłącza ochrony jej wierzycieli na podstawie art. 527 i nast. KC.
Komentarz
1. Zgodnie z art. 527 § 1 KC, jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Stosownie natomiast do § 2 przywoływanego przepisu – czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.
2. Wprowadzenie do polskiego porządku prawnego instytucji skargi pauliańskiej stanowi wyjątek od zasady prawa zobowiązaniowego, w myśl której stosunek obligacyjny działa tylko pomiędzy stronami tego stosunku. Uwzględnienie bowiem skargi pauliańskiej sprawia, iż wierzyciel może dochodzić swoich roszczeń od osoby trzeciej (z którą dłużnik dokonał krzywdzącej dla wierzyciela czynności prawnej), a czynność prawna dłużnika utraci moc w stosunku do wierzyciela występującego ze skargą pauliańską (A. Rzetecka-Gil, Komentarz do art. 527 Kodeksu cywilnego (w:) A. Rzetecka-Gil, Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2011).
3. Jak zwraca się uwagę w piśmiennictwie, funkcją skargi pauliańskiej jest zabezpieczenie interesów wierzyciela w wypadku nielojalnego postępowania dłużnika, często realizowanego w porozumieniu z osobą trzecią i na jej korzyść, który doprowadza swój majątek do stanu zagrażającego zaspokojeniu wierzycieli (W. Popiołek (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 2009, s. 204). Przedstawiciele nauki prawa nie odnoszą się jednak do sytuacji, gdy dłużnik będący osobą prawną utraci w międzyczasie swój byt. Czy sprawia to, że wierzyciel traci jednocześnie swoją ochronę wskutek bezpowrotnego wygaśnięcia przysługującej mu wierzytelności? Zgodnie bowiem z obowiązującymi przepisami wierzytelność podlegająca ochronie na podstawie art. 527 i nast. KC musi nie tylko być zaskarżalna, ale także istnieć i to zarówno w chwili dokonywania czynności krzywdzącej, jak i w chwili wytoczenia powództwa (z odstępstwem określonym w art. 530 KC) oraz wyrokowania (por. art. 316 § 1 KPC, według którego po zamknięciu rozprawy sąd wydaje wyrok biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy). Brak wierzytelności oznaczać więc może, że nie istnieje przedmiot ochrony, zatem powództwo jest bezzasadne i jako takie powinno podlegać oddaleniu.
4. Kwestia wykreślenia spółki akcyjnej z rejestru przedsiębiorców KRS i jego wpływu na toczące się postępowanie w przedmiocie zastosowania instytucji skargi pauliańskiej nie była również przedmiotem wypowiedzi orzecznictwa. Rozważany był jedynie wpływ wykreślenia handlowej spółki kapitałowej na stosunki prawne pochodne wobec stosunku prawnego, w którym spółka jest dłużnikiem. Wypowiedzi w tym zakresie, dodać trzeba – że niejednolite, dotyczyły głównie odpowiedzialności dłużnika hipotecznego (art. 94 KWU), poręczyciela (art. 879 KC) i członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 299 KSH).
5. Wobec braku ugruntowanych poglądów doktryny oraz judykatury, analizując sygnalizowane na wstępie zagadnienie prawne, SN w swojej uchwale z 11.9.2013 r. skupił się na funkcji skargi pauliańskiej. Podkreślił, że jej celem nie jest zabezpieczenie konkretnej wierzytelności, tylko ochrona wierzycieli przed nieuczciwym działaniem dłużnika. Sprawia to, że takim wierzycielom nie można odmówić przysługujących im praw nawet w sytuacji ustania bytu prawnego handlowej spółki kapitałowej będącej dotychczasowym dłużnikiem. Jak słusznie podniesiono, odpowiedzialność osoby trzeciej, która wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć o działaniu dłużnika działającego z pokrzywdzeniem wierzycieli, różni się od odpowiedzialności poręczyciela, czy też dłużnika hipotecznego. Brak jest tu bowiem takich regulacji prawnych, jak w art. 879 KC lub w art. 94 KWU, które bardzo ściśle określają powiązanie między zobowiązaniem poręczyciela i zakresem zobowiązania dłużnika, a także między wierzytelnością zabezpieczoną hipoteką oraz hipoteką, powodując ich akcesoryjność wobec zobowiązania głównego (wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki – chyba że z danego stosunku prawnego mogą powstać w przyszłości kolejne wierzytelności podlegające zabezpieczeniu, podobnie jak wygaśnięcie zobowiązania dłużnika skutkuje ustaniem poręczenia). Tymczasem przy skardze pauliańskiej zobowiązanie osoby trzeciej ma charakter samodzielny. Co prawda łączy się ono z istnieniem wierzytelności po stronie wierzyciela, ale związek ten nie jest już tak mocny (odmiennie zatem niż przykładowo przy poręczeniu, gdzie o zakresie zobowiązania poręczyciela rozstrzyga każdoczesny zakres zobowiązana dłużnika). Nie bez znaczenia jest też fakt, że w razie braku ochrony wierzycieli w sytuacji wykreślenia spółki kapitałowej z rejestru przedsiębiorców KRS realizacja funkcji skargi pauliańskiej mogłaby mieć w niektórych przypadkach charakter iluzoryczny. Po pierwsze bowiem w postępowaniu upadłościowym lub likwidacyjnym nie wszyscy wierzyciele muszą zostać ujawnieni. Po drugie – ci ujawnieni nie muszą zawsze zostać zaspokojeni. Po wtóre, nawet brak zaspokojenia wierzycieli nie wyklucza wykreślenia spółki. Pod tymi względami, jak trafnie ocenił SN, skarga pauliańska przypomina bardziej odpowiedzialność członków zarządu spółki z o.o. (art. 299 KSH), a nie poręczycieli czy dłużników hipotecznych.
Wnioski praktyczne
1. Brak w polskim porządku prawnym przepisów o „dziedziczeniu” po osobach prawnych zmusił SN do poszukiwania konstrukcji, które umożliwiłyby wyjaśnienie statusu prawnego długów wykreślonej z rejestru osoby prawnej lub tzw. majątku polikwidacyjnego. Poszukiwanie takich konstrukcji nie mogło jednak abstrahować od panującego w Polsce porządku konstytucyjnego, a zwłaszcza art. 64 ust. 2 Konstytucji, zgodnie z którym własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. Dyrektywa zawarta w przywoływanym przepisie nakazuje zatem, w zakresie, w jakim to możliwe, traktować podobnie sytuację dłużników, bez względu na to, czy są (byli) oni osobami prawnymi czy fizycznymi. Skoro długi osoby fizycznej nie wygasają w następstwie jej śmierci, a spadkobierca może jedynie ograniczyć swoją odpowiedzialność w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza – przyjęcie przez SN stanowiska o braku ochrony wierzyciela na podstawie art. 527 i nast. KC w sytuacji wykreślenia z rejestru przedsiębiorców KRS spółki akcyjnej będącej dłużnikiem sprawiłoby, że istniałyby drastyczne różnice w sytuacji prawnej obu rodzajów podmiotów prawa cywilnego. Taka sytuacja, w świetle przywołanego art. 64 ust. 2 Konstytucji, byłaby jednak nadzwyczaj niepożądana.
2. Podkreślenia wymaga, że zarówno w orzecznictwie, jak i w piśmiennictwie, wyróżnia się dwa rodzaje przyczyn wygaśnięcia zobowiązania: z zaspokojeniem wierzyciela i bez niego. W drugim przypadku nie wymienia się jednak ustania osoby prawnej będącej dłużnikiem albo wierzycielem, jako przyczyny wygaśnięcia zobowiązania (por. wyrok SN z 13.12.2006 r., II CSK 300/06, niepubl.). Skoro zatem ustanie osoby prawnej jest odpowiednikiem śmierci osoby fizycznej, do takiej osoby należy stosować zbliżone dyrektywy interpretacyjne. Tymczasem ustanie osoby prawnej powoduje z reguły wygaśnięcie zobowiązania, w którym wykreślona z rejestru osoba prawna jest dłużnikiem albo wierzycielem. Z kolei w wypadku śmierci osoby fizycznej, jej długi i wierzytelności przechodzą na spadkobierców (art. 922 § 1 KC – zasada sukcesji generalnej; art. 922 § 3 KC) albo na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (art. 922 § 2 KC). Tylko wyjątkowo zobowiązanie wygasa wskutek śmierci jednej ze stron (np. art. 445 § 3, 747, 748 i 908 § 1 KC), a odpowiedzialność za długi należące do spadku może być ograniczona (art. 1012 oraz 1030 i nast. KC). Osoba prawna natomiast ustaje z reguły bez następstwa prawnego, a jej wykreślenie z rejestru ma charakter konstytutywny. Osoba prawna traci swój byt prawny, a w konsekwencji zdolność prawną, zaś przysługujące jej prawa i obowiązki z reguły wygasają (dopuszczalne jest nawet wykreślenie osoby prawnej z rejestru mimo istnienia jej długów względem innych podmiotów). Panujące obecnie odmienności w sytuacji osób prawnych i fizycznych oraz przyjęcie przez SN uchwały odmawiającej wierzycielowi ochrony na podstawie art. 527 KC doprowadziłoby zatem do stanu, w którym zamiast pomniejszać różnice pomiędzy podmiotami prawa cywilnego, zostalyby one pogłębione.
